Manastir Žitomislić – Blagoveštenja Presvete Bogorodice iz XV veka, obnovljen je 1563. godine, je srpski pravoslavni manastir smešten u selu Žitomislići kod Mostara, u Hercegovini.
Obnovljeni manastir je za ktitora imala čuvenu vlastelinsku porodicu Hrabreni-Miloradovići[1]. U pisanim izvorima Manastir Žitomislići se prvi put spominje u osmanskim popisnim defterima za Bosanski, 1468/1469. godine, i Hercegovački sandžak, 1477. godine. Ovi podaci kazuju da je Žitomislić stara baština porodice Hrabrena i prije dolaska osmanske imperije na ove prostore. Porodica Hrabrena-Miloradovića jedina je u Hercegovini ostavila očuvane spomenike iz dva historijska razdoblja: srednjeg vijeka i osmanskog doba.
Godine 1566, nevesinjski kadija, na zahtjev žitomisličkih monaha, izdao je bujurdiju da se porušena pravoslavna crkva u Žitomislićima može obnoviti i rekonstruirati, pod uvjetom da «ne bude duža ni šira od prethodne». Odobrenje je izdato vojvodama Petru i Jovanu iz porodice Hrabren. Gradnja Crkve svetog Blagoveštenja u Žitomislićima okončana je 1602/1603. godine, a oslikavanje 1609. godine.
U istorijskim spisima 1583. i 1599. godine pominje se prvi iguman Žitomislića Joavan i Milisav Vukašinov iz sela Crnići. Iz godine 1602/1603. postoji sačuvan zapis majstora Vukašina iz manastira Orahovice, uklesan na kapitelu južnog stuba Žitomislićke crkve. Godine 1609. dovršen je živopis Žitomislićkog hrama po porudžbini igumana Save, trudom i troškom jeromonaha Maksima. Monasi manastira Žitomislića u XVII veku postaju i hilandarski igumani. Zatim je vekovima bratstvo bilo jako i uticalo je na život Srba u tim krajevima. Manastir je delio sudbinu srpskog naroda u dolini Neretve.[1]
U manastiru je 1848. godine otvorena prva bogoslovska (duhovna) škola u Bosni i Hercegovini. Osnovali su je tadašnji arhimandritSerafim Perović i Nićifor Dučić. Kasnije je otvorena i škola za opismenjavanje srpske dece, koja je postojala sve do 1971.
Godine 1883, grof Gligorij Miloradović, kao ruski general-major, posjetio je zemlju svojih predaka – Žitomisliće. Tom prilikom, na južnom zidu priprate postavio je memorijalnu ploču sa porodičnim grbom i natpisom o posjeti manastiru, na ruskom jeziku.[2]
Pokretno nasleđe
Biblioteka Manastira Žitomislići bila je bogato opremljena (minej, trebnik, pentikostar,...), jer se u manastiru odvijala u prvoj polovini 17. stoljeća, živa prepisivačka djelatnost. Sva blaga koje je biblioteka posjedovala nisu sačuvana. Jedan služavnik prepisan 1706. godine u Žitomisliću, danas se nalazi u zbirci Britanske biblioteke u Londonu.[3]
Većinu zlatarskih predmeta u riznici manastira radili su majstori hercegovačkih i sarajevskih radionica tokom 17. i 18. stoljeća. Predmeti stranog porijekla su bili rijetki. Jedan od takvih je bio srebrni, ručno rađeni krst sa raspećem, koji je 1865. godine stigao kao poklon iz Moskve.
Zbirka ikona koju je Manastir Žitomislići posjedovao, sačinjavala je relativno jedinstvenu cjelinu, pretežno ruskih ikona od 18. do kraja 19. stoljeća i samo nekoliko domaćih ili poznogrčkih.[4]
Razaranja
U junu 1941. godine ustaše su pobile celo bratstvo manastira Žitomislića i bacile u Vidonjsku jamu, na desnoj obali Neretve. Manastir je opusteo. Krajem 1941. godine manastirske konake su zapalili ustaše i Nemci, pošto su prethodno opljačkali riznicu, arhivu i biblioteku. Manastirska crkva je sačuvana.
U nedelju 3. februara1991. godine u Žitomisliću, svečano su sahranjene mošti Žitomislićkih Novomučenika. Zatim su Hrvati, polovinom juna 1992. godine, manastir spalili i srušili. Sestrinstvo sa igumanijom Evpraksijom i duhovnikom igumanom Jovanom (Nedićem) izbeglo je iz manastira nekoliko sedmica pre hrvatske agresije. Utočište su našli u manastiru Dokmir kraj Uba. Igumanija Evpraksija je umrla 2007.
