Kriza kasnog srednjeg vijeka odnosi se na niz događaja u 14. i 15. vijeku koji su priveli blagostanje i rast država Evrope kraju.[1] Tri najveće krize dovele su do temeljnih promjena u svim društvenim oblastima: demografski kolaps, politička nestabilnost i religijski preokreti.
Niz gladi i kuga, počevši sa velikom glađu 1315–17 i naročito crnom smrti 1348. godine, smanjio je populaciju možda za pola ili više kada je srednjovjekovni topli period završio, a prvi vijek malog ledenog doba počeo. Zajedno sa depopulacijom došlo je do društvenih nemira i endemskog ratovanja. Iscrpljivanje zemljišta, prenaseljenost, ratovi i epidemije izazvali su stotine gladi u Evropi tokom srednjeg vijeka, uključujući 95 u Britaniji i 75 u Francuskoj.[2][3] U Francuskoj, Stogodišnji rat, loše žetve i epidemije smanjile su populaciju za dvije trećine.[4]
Neki učenjaci tvrde da je na početku 14. vijeka Evropa bila prenaseljena.[5][6] Do 14. vijeka granice su se prestale širiti i interna kolonizacija se privodila kraju, ali je nivo populacije ostao visok.
Srednjovjekovni topli period završio je nekada krajem 13. vijeka, donijevši "Malo ledeno doba"[7] i teže vremenske uslove sa smanjenim žetvama. U sjevernoj Evropi, nova tehnološka otkrića poput teškog pluga i tropoljnog sistema nisu bila tako efikasna u raskrčivanju novih polja za žetvu kao u Sredozemlju zato što je na sjeveru tlo bilo siromašno i slično glini.[8] Nestašice hrane i brz rast cijena bili su životne činjenice već čitav vijek prije kuge. Nije bilo dovoljno žita, zobi, sijena, a shodno tome i stoke. Njihov nedostatak rezultirao je pothranjenošću, što povećava podložnost infekcijama zbog oslabljenog imuniteta. U jesen 1314. počele su jake kiše, koje su bile početak nekoliko godina hladnih i vlažnih zima.[8] Već slabe žetve na sjeveru postale su još slabije i uslijedila je sedmogodišnja glad. Između 1315. i 1317. katastrofalna glad, poznata kao Velika glad, pogodila je veći dio Sjeverozapadne Evrope. Bila je nedvojbeno najgora u historiji Evrope, moguće smanjivši populaciju za više od 10%.[8]
Većina vlada uvela je mjere koje su branile izvoz prehrambenih proizvoda, osuđivale špekulante crnog tržišta, postavljale regulacije cijena žitarica i stavile ribolov velikih razmjera izvan zakona. U najboljem slučaju, pokazale su se nesprovodivima, a u najgorem su doprinijele padu čitavog kontinenta. Najjače pogođene zemlje, poput Engleske, nisu bile u stanju kupiti žitarice iz inostranstva: od Francuske zbog zabrane, a od većine ostalih proizvođača žitarica zbog loših žetvi zbog nedostatka radne snage. Bilo koje žitarice koje su se mogle otpremiti oteli bi pirati ili pljačkaši kako bi ih prodali na crnom tržištu. Za to vrijeme, mnoge od najvećih država, prije svega Engleska i Škotska, ratovale su, trošeći dobar dio svojih riznica i pogoršavajući inflaciju. 1337. godine, u zoru prvog vala Crne smrti, Engleska i Francuska krenule su u rat poznat kao Stogodišnji rat. Tu situaciju pogoršali su zemljoposjednici i monarsi poput Edwarda III od Engleske (vladao 1327–1377) i Philipa VI od Francuske (vladao 1328–1350), koji su podigli kazne i najamnine svojih zakupaca iz straha da bi njihov relativno visok standard života opao.[8]
Evropska ekonomija stupila je u začarani krug u kojem su glad i hronične, oslabljujuće bolesti smanjivale produktivnost radnika, pa je proizvodnja žitarica, izazivajući povećanje cijena žitarica. Standard života drastično je opao, hrana je postala ograničenija, a Evropljani su cjelokupno doživljavali više zdravstvenih problema.
Kada se javila epidemija tifusa, hiljade je osoba umrlo u naseljenim urbanim centrima, prije svega u Ypresu (sada u Belgiji). 1318. godine kuga nepoznatog porijekla, za koju neki smatraju da je bila antraks, pogodila je životinje u Evropi, prije svega ovce i stoku, dodatno smanjivši opskrbu hranom i prinose seljaka.
Prije 14. vijeka narodni ustanci nisu bili nepoznati, npr. ustanci kod plemićke kuće protiv nevoljenog gospodara, ali su bili lokalnog djelokruga. To se promijenilo u 14. i 15. vijeku, kada su novi pritisci odozgo na seljake rezultirali masivnim pokretima i narodnim ustancima u čitavoj Evropi. Kao primjer toga koliko su ustanci postali česti i rašireni, u Njemačkoj je između 1336. i 1525. bilo više od šezdeset faza vojnih seljačkih nemira.[9]
Jedinstvo Rimokatoličke Crkve uništeno je Zapadnom šizmom. Sveto rimsko carstvo također je bilo u padu, u razdoblju nakon Velike međuvlade (1247–1273), Carstvo je izgubilo koheziju i politički odvojene dinastije raznih njemačkih država postale su važnije od njihovog zajedničkog carstva.
Učenjaci koriste termin poznat kao Malthusova granica za izražavanje i objašnjavanje nekih tragedija kao rezultat prenaseljenosti. Thomas Malthus je 1789. u svom djelu Essay on the Principle of Population (Esej o principu prenaseljenosti) ustvrdio da će se ljudi na kraju toliko namnožiti da će preći granicu neophodnih resursa; kada dostignu tu tačku, katastrofa postaje neizbježna. Profesor David Herlihy u svom djelu The Black Death and the Transformation of the West (Crna smrt i transformacija Zapada) istražuje tu ideju kuge kao neizbježne krize koja je skovana za čovječanstvo u svrhu kontrole populacije i ljudskih resursa. U djelu The Black Death; A Turning Point in History? (Crna smrt; Prekretnica u historiji?, urednik William M. Bowsky) on "nagovještava da je središnja uloga Crne smrti u društvu kasnog srednjeg vijeka ... sada izazvana. Bazirajući tvrdnje na neomaltuzijskoj ekonomiji, historijski revizionisti revidirali su Crnu smrt kao neophodnu i već zakašnjelu ispravku za prenaseljenu Evropu."
Herlihy je također ispitao argumente protiv maltuzijske krize, izjavivši da "ako je Crna smrt odgovor na pretjerane brojeve ljudi, trebala je dospjeti nekoliko decenija ranije"[10] zbog rasta populacije u godinama prije izbijanja Crne smrti. Herlihy također ističe ostale, biološke faktore koji se protive kugi kao "računu" tvrdeći da je "uloga gladi u utjecaju na kretanje populacije također problematična. Mnoge gladi koje su prethodile Crnoj smrti, pa čak i "velika glad" 1315. do 1317. godine, nije rezultirala ikakvim mjerljivim smanjenjem nivoa populacije".[10] Herlihy zaključuje da nam "srednjovjekovno iskustvo ne pokazuje maltuzijsku krizu već mrtvu tačku, u smislu da je zajednica održavala stabilan, vrlo visok nivo brojnosti duži period" i izjavljuje da bi se taj fenomen više trebao smatrati ćorsokakom, a ne krizom, kako bi se opisala Evropa prije epidemije.[10]:34
