Ianus Bifrons, kip u Vatikanskom muzejuJanusova dvostruka kapija sa zatvorenim vratima, predstava na sesterciju iz Neronovog doba (66. g. n. e.), iskovanom u kovnici novca u Lugdunu.Bronzani as iz Kanusija s predstavom ovenčanog Janusa i brodskog pramca na naličju.
Janus (latinski: Ianus) jedno je od najstarijih i najvažnijih božanstava u rimskoj mitologiji, koji se smatrao bogom svih početaka i prelaza, pa time i svih prolaza, javnih kapija i kućnih vrata. Krajem republikanskog razdoblja Rimljani su zaboravili provobitne funkcije ovog božanstva i počeli ga držati za čuvara sveta i celog kosmosa i za oca bogova i ljudi (Ianus Pater = "Otac Janus").[1]
Mitologija
Nekada davno Jan je vladao Janikulom, a kad je Saturn, bežeći od Jupitera, stigao do Lacija, Janus ga je ljubazno dočekao i da mu vlast nad Kapitolom.[2][3][4] Oni su vladali Lacijem u vreme kad nije bilo ratova i neprijateljstava, kad su ljudi živeli u miru i međusobnom poštovanju. Janus je ljudima dao zakone i naučio ih brodogradnji, gajenju žitarica, gradnji kuća i kovanju novca.[5][2]
Neki kažu da se Janus doselio u Lacij iz Tesalije i da je sa sobom doveo svoju suprugu Kamisu ili Kamesenu, koja mu je rodila dvoje dece.[6] Kasnije je voleo boginju Kardeju, kojoj je poverio vlast nad šarkama (cardines) svih vrata, kao i beli glog, koji odbija zle demone.[7] Neki kažu da je Janusova supruga bila nimfaJuturna, moja mu je rodila sina Fonsa,[8] a drugi da mu je supruga bila boginja Venilija, koja mu je rodila kćer Kanentu(Canens).[9] Prema jednoj verziji mita, Janusov sin bio je Tiberin, koji se utopio u reci Tibar, koja je tada nazvana po njemu.[10]
Nakon smrti Janus je postao bog i kasnije spasao Rim od Sabinjana; kad je Tarpeja sabinjanskom kralju predala Kapitol, Janus je probio izvor vrele sumporovite vode, koji je Sabinjane nagnao u bekstvo.[11][12] Kasnije, da bi osigurali Janusovu pomoć, Rimljani su tokom svakog ratnog pohoda otvarali vrata njegovog svetilišta.[1]
Kult
Prema legendi, u Rimu je Janusov kult ustanovio Romul.[13] U rimskoj religiji Janus je bog svih prolaza i posmatra svaki ulazak i izlazak, pa je predstavljan s dva lica. On je bog svakog početka (Consivius),[14] pa mu je posvećen prvi mesec u godini (Ianuarius), prvi dan u mesecu (Kalendae), početak svakog dana, početak svakog pothvata i svih rituala.[13] U drevnoj Salijskoj pesmi Janus je nazvan "bogom bogova" (divum deus).[10] On je i čuvar kosmosa, prvi među bogovima, koji je prisutan kod rođenja svakog ljudskog bića. Svaka molitva i žrtva, ma kojem božanstvu bila namenjena, počinje zazivanjem Janusa. Prvog dana u mesecu žrtvuju mu se vino, žito i kolač, a posebno svečano slavljene su januarske kalende, kad su Rimljani međusobno razmenjivali poklone.[1] Na dan Nove godine održavana je najvažnija svetkovina u Janusovu čast, a ljudi su pazili na to da sve što tog dana učine ili kažu bude čisto i povoljno, budući da je sve smatrano predskazanjem o tome kako će cela godina izgledati; zato su ljudi nosili svečanu odeću, suzdržavali se od teških i nepristojnih reči i svake svađe, međusobno su se pozdravljali lepim rečima i razmenjivali dobre želje i darove (strenae).[14] Prvog meseca u godini u Janusovu su čast održavane i igre u cirku (7. januara) i slavili praznik Agonalija (9. januara), kad je prvak rimskog sveštenstva (rex sacrorum) prinosio ovna na žrtvu Janusu.[15] Pošto su kalende u svakom mesecu bile posvećene i boginji Junoni, Janus je imao epitet Iunonius, a kao bog kome je posvećen početak svakog dana bio je poznat pod imenom "Jutarnji" (Matutinus pater).[14]
Janus je prvobitno poštovan kraj raznih prolaza i vratnica[1] (iani = lukovi razapeti preko ulica, ianua = vrata).[16] Na mnogim prolazima nalazio se njegov kip, koji ga je prikazivao kao vratara (ianitor) s dva lica, koja su gledala na suprotne strane, kao i s ključem i štapom u ruci (Ianus Bifrons, Ianus Geminus, Ianus Biceps).[16] Nastariji prolazi posvećeni ovom bogu nalazili su se na Forumu ili u njegovoj blizini (Ianus imus, Ianus summus, Ianus medius).[17][18] Na severoistočnom delu Foruma nalazila se kapija s dva ulaza (Ianus Geminus, Ianus Bifrons, Ianus Quirinus, Portae Belli), koju je navodno sagradio još kralj Numa Pompilije, a koja se često pogrešno naziva "Janusovim hramom";[14] ta je kapija otvarana kad god se Rim nalazio u ratu, a zatvarana u doba mira,[19][20] što se, s ozbirom na rimsku osvajačku politiku, dosta retko dešavalo:[1]Tit Livije navodi da su, do njegovog vremena, vrata Janusove kapije zatvarana samo dva puta, nakon prvog punskog rata (241. pne.) i nakon Oktavijanove pobede u bici kod Akcije (31. pne.).[21] Otvorena vrata možda su ukazivala na to da je i Jan otišao u pohod, da pomogne rimskoj vojsci, a zatvorena vrata bila su znak da se bog nalazi u gradu i čuva ga.[22] Ova se kapija kasnije nazivala hramom, ali verovatno u smislu svetilišta, u kojem se nalazio kip Janusa; bronzani Janusov kip postojao je još u Prokopijevo doba.[14]
Prvi Janusov hram podigao je konzulGaj Duilije nakon pobede u pomorskoj bici kod Mila 260. pne.; taj je hram obovio Oktavijan Avgust, a posvetio ga Tiberije.[23] Spominju se i Janusova svetilišta na Janikulu,[16] a na Volujskom trgu (Forum boarium) nalazila se kapija s četiri prolaza (Ianus Quadrifrons),[1] što znači da se Janus ponekada predstavljao i s četiri lica.[14] Najstarija predstava Janusa s dva lica pronađena je na novcu iz republikanskog razdoblja. Na starijim novčićima predstavljen je s bradom, a na novčićima iz kasnijeg perioda ima mladalačko lice bez brade.[1]
