Crkva sv. Arhanđela Mihaila sa stećcima

Crkva sv. Arhanđela Mihaila i nekropola sa stećcima se nalaze ispod srednjovekovnog grada Klobuka. Lokalitet je udaljen 25 kilometara istočno od Trebinja i nalazi se u selu Aranđelovo.

† M[e]s[e]ca sekъtebra u treti na des[e]te dъnъ (13.) prćstavi se ravъ b[o]ži Đeorgije na večerije H[risto]va dne, a imeneъ županъ Krъnć (Krnje, Krnja).

Natpis sa levog dovratka crkve ^[1]

Istorijski podaci

Aranđelovo se nalazi na teritoriji srednjovekovne župe Vrn, koja je zajedno sa starim gradom Klobukom, poznata već iz ranih srednjovekovnih izvora. Spominju je Konstantin Porfirogenet sredinom X veka i Pop Dukljaninu XII veku. Nalazila se u području Travunije. Od kraja XII veka oblast Trebinja, kojoj pripada i lokalitet na kome se nalazi crkva sv. Arhanđela, bila je pod vlašću Nemanjića. Nakon krunisanja Tvrtka I Kotromanića, ovo područje 1377. godine potpada pod bosansku vlast. Grad Klobuk, ispod koga se nalazi sam lokalitet sa crkvom, bio je pod vlašću velikaške porodice Pavlovića sve do 1441. godine. Od 1441. godine do 1477. godine Vrmom vladaju Kosače. Njihovu vlast nad Vrmom prekidaju Osmanlije.^[2]
U crkvi na levom dovratku, pri izlasku iz narteksa, ugrađen je kamen na kojem je natpis. Bešlagić natpis datira u 14. vek, a prevodi ga na sledeći način:

TRINAESTOG SEPTEMBRA, UOČI KRSTOVDANA, PREDSTAVI SE RAB BOŽJI GEORGIJE IMENOM ŽUPAN KRNjE.

Vego ovaj natpis datira u prvu polovinu 13. veka. U prilog tome iznosi sledeće argumente: ime Krnje nije neobično u 12. veku; spominjanje dana smrti raba Đorđija se javlja i na natpisu Marije Divice iz Vidoštaka kod Stoca iz 1231. godine, te konstatacije da se ovakav način računanja retko pojavljuje u kasnom srednjem veku. Izraz „predstavi se“ javlja se, takođe, na natpisu Marije Divice, kao i na natpisu župana Pribilše iz Poljica kod Trebinja datiranom u 1241. godinu. Međutim, ista formulacija „rabe božije“ se javlja i na stećku iznad groba Radače, supruge župana Nenca Čihoriča, datiranom u poslednju četvrtinu 14. veka.^[3] O Crkvi sv. Arhanđela Mihaila u Aranđelovu i njezinom nastanku nemamo tačnih podataka. Crkva je verovatno sagrađena u razodblju između prve polovine šesnaestog i početkom sedamnaestog veka. Ovaj zaključak se nameće zbog činjenica koje slede.
Na području stare Hercegovine u razdoblju XV, XVI i XVII veka se grade jednobrodne crkve pravoslavne i katoličke provenijencije, za čiju gradnju se angažuju dubrovački majstori. Tip jednobrodne crkve u primorskoj arhitekturi se javlja dosta rano, još u razdoblju preromanike, i njegov razvitak se može pratiti kroz celi srednji vek. Dubrovački majstori su od davnina bili graditelji na objektima sakralnog i profanog karaktera na tlu Bosne i Hercegovine. Crkve su sličnih dimenzija, a razlika među njima se javlja u načinu prenosa sila bočnog potiska. Prema arhitektonskim obeležjima, Crkva sv. Arhanđela Mihaila u Aranđelovu pripada skupini hercegovačkih crkava sa prislonjenim lukovima, čiji se izvori nalaze u arhitekturi preromanike i romanike na dubrovačkom području i u Zeti.^[4]

Opis dobra

Crkva sv. Arhanđela Mihaila nalazi se u pravoslavnom groblju sela Aranđelova. Pored Crkve na istoj parceli se nalazi i nekropola sa stećcima, kao i nadgrobni spomenici novijeg datuma.
Prema konceptu prostornoga uređenja. Pripada tipu jednobrodnih crkava pravougaonog tlocrta sa polukružnom apsidom i zvonikom na preslicu. Orentacija Crkve je u pravcu istok- zapad sa ulazom na zapadnoj strani.
Vanjske dimenzije Crkve su oko 11,00 x 5,30 m, a unutrašnje oko 9,50 x 3,80 m. Visina, merena od poda do temena svoda, iznosi otprilike 4,60 m. Crkva ima masivne kamene zidove čija debljina iznosi oko 75 cm. Zidovi su rađeni od krupnih pravilno klesanih kamenih blokova, vezanih malterom i složenih u horizontalne redove koji su vidljivi na vanjskim fasadama. Zidovi priprate na severnoj i južnoj strani leže na stećcima a i unutar Crkve su sačuvana dva stećka koji služe kao kamene klupe.^[5]
Crkva je zasvedena uzdužnim poluobličastim svodom koji je ojačan sa dva poprečna luka. Uz uzdužne zidove naosa i priprate se nalaze duboki prislonjeni lukovi koje nose pilastri. U naosu su konstruisana po tri luka sa obe strane s tim da je srednji luk najširi i malo visočiji od ostala dva. Duž bočnih zidova priprate je konstruisan po jedan prislonjen luk. U gornjim zonama uzdužnih zidova su vidljive čelične zatege.
Crkva je u celosti prekrivena kamenim pločama sa karakterističnim preklopom na sljemenu, što je, obzirom na boju, urađeno nedavno. Apsida je, takođe, prekrivena kamenim pločama. Nije poznato tačno vreme kada je Crkva oslikana, kao ni njen fresko- slikar. Na zapadnom zidu, u prostoru u kojem obično stoji podatak o ktitoru, vremenu oslikavanja crkve i autoru fresaka, otpao je malter sa freske. Međutim, na temelju analogije stilskih karakteristika, pretpostavlja se da je slike u Aranđelovu izradila ista skupina autora koji su izvodili kompozicije fresaka u Crkvi Arhanđela Mihaila u Petrovićima- selu na putu između Bileće i Nikšića, u Velimlju i Grahovu i manastiru Reževićima kod Petrovca na Moru, u prvim decenijama XVII veka.
U Crkvi je sačuvan „skroman, ali u isto vreme jedan od najoriginalnijih fresko- ansambala u Hercegovini, budući da je njegov autor uspešno sintetizovao vizantijske likovne tradicije sa elementima kritskoh slikarstva, koje je preuzelo izvesne renesasno- barokne forme, prilagođavajući ih pravoslavnom, istočnohrišćanskom kanonu i potrebama pravoslavne liturgije“.^[6]
Crtačka rešenja koja se primećuju na figuri sv. Dimitrija, postavljenog na karakteristične, veoma tanke noge, pokazuju stvarnu potencijalnu snagu umetnika, ali da on, isto tako, prema svojem delu nije pokazivao veliku odgovornost, nego da slika brzo, sa željom da pokrije što više zidne površine, te da otuda i dolaze neprirodno veliki formati pojedinih fresaka. Takođe, namazi boje, posebno na likovima, mnogo su pastozniji od mere koju dopušta fresko- tehnika.^[7]
Želeći da dođe do što veće slikarske površine, slikar u kompozicije uključuje i površine lezena, koje prelaze vrhom svoda. Predstavljene figure svetaca su iz istog razloga neadekvatne prema formatima obzirom na male dimenzije prostora Crkve. Neke od njih (sv. Dimitrije i Arhanđel Mihailo) iznad južnog prozora su natprirodne veličine. Upravo se u tome najviše i ogleda nemoć slikara kada je trebao neku komplikovaniju kompoziciju realizovati na maloj površini kao što je slučaj sa kompozicijama velikih svetkovina. Slikari aranđelovačke crkve tada svoje likove smanjuju samo po dužini, ne vodeđi računa o proporcijama. Oni se snalaze onda kad trebaju oslikati veliku zidnu površinu sa jednom figurom. Detaljniju analizu rada pomoćnika glavnog majstora je nemoguće uraditi, jer je njegovo delo u veoma lošem stanju, a prekriveno je nespretnim improvizacijama retuša u devetnaestom veku.^[7]

Celokupno slikarstvo je koncentrirano u pet zona:

• stojeće figure ratnika,
• poprsje mučenika,
• kompozicije velikih svetkovina,
• poprsja proroka,
• predstava Hrista kao Pantokratora i Anđela Velikog saveta, te gornji deo scene Uspenja Hristovog.

Priprata Crkve nije nikada bila oslikana, a na severnom zidu naosa u gornjim zonama freske su vidljive samo u fragmentima. Kompozicije velikih svetkovina su ovde poredane po sledećem redosledu:

• Hristov ulazak u Jerusalem,
• Raspeće Hristovo,
• Mironosice,
• Uspenje Hristovo (najočuvanija freska na ovom zidu)

"Tokom prvog svetskog rata severni zid Crkve je oslikao „neki Talijan, ratni zarobljenik“.^[8]

Raspored fresaka

Zapadni zid posmatrano u pravcu jug- sever

1. Apostoli Petar i Pavao (okrenuti su jedan prema drugom, a između sebe pridržavaju model crkve)
2. Car Konstanitin i carica Jelena
3. Sokl je ukrašen nabranim zavesama bele boje sa crnim izlomljenim linijama
4. Ornamentalni friz sa stilizovanom valovitom palmetom bele boje na crnoj podlozi. Na sredini ovob friza je crvenom bordurom obrubljeno polje, postavljeno tačno iznad vrata. Na njemu je #verovatno trebao stajati ktitorski natpis.
5. Uznesenje Presvete Bogorodice
6. Nepoznati prorok
7. Nepoznati prorok
8. Nepoznati prorok
9. Sveti Dimitrije

Južni zid posmatrano u pravcu istok- zapad

1. Sveti Georgije
2. Sveti Teodor Stratilat
3. Usko polje sa predstavom krsta (IS,HS-NI, KA)
4. Sveti Teodor Tiron (ošteđena sa strane zbog proširenja prozora)
5. Sveti Arhanđel Mihailo (veoma oštećena freska)
6. Sveti Viktor (poprsje sveca oštećeno)
7. Sveti Nikola
8. Sveti Simeon (oštećena freska)
9. Sveti Sava Srpski ( oštećena freska)
10. Rođenje Hristovo (kompozicija je veoma oštećena, donekle retuširana)
11. Sretenje Gospodnje (kompozicija oštećena, retuširana)
12. Krštenje Hristovo (kompozicija oštećena, retuširana)
13. Lazarevo uskrsnuće (desna polovina freske je potpuno uništena)
14. Polje sa stilizovanom palmetom
15. Nepoznati prorok
16. Nepoznati prorok
17. Nepoznati prorok
18. Nepoznati prorok
19. Prorok Avakum
20. Prorok Isaija
21. Prorok Zaharije
22. Nepoznati prorok
23. Nepoznati prorok
24. Gornji deo scene Uspenja Hristovog sa predstavom Hrista u mandorli (freska je oštećena)
25. Hristos Pantokrator
26. Antropomorfna predstava Meseca u plavičastom tonu. Njegov pandan na severnoj strani je predstava crvenog Sunca.

Hristos kao Velikog saveta anđeo (ovo je najočuvanija celina na svodu, nije retuširana)

Istočni zid posmatrano u pravcu sever- jug

1. Nepoznati svetac (freska uništena)
2. Hristos Emanuilo
3. Nepoznati sveti otac
4. Nepoznati sveti otac (možda sveti Ivan Zlatousti)
5. Nepoznati sveti otac ( figura uništena proširivanjem prozora)
6. Nepoznati sveti otac (figura uništena proširivanjem prozora)
7. Nepoznati sveti otac
8. Sveti Kiril filozof
9. Bogorodica Širšaa Nebes
10. Donji deo svene Uspenja Hristovog

Nekropola sa stećcima

Krajem pedesetih godina 20. veka na nekropoli uz crkvu u Aranđelovu je evidentirano osamdeset stećaka, većinom u obliku sanduka na kojima se zapaža nekoliko ukrasa u vidu polumeseca, mača, krsta.^[9]
Stećci su delomično smešteni u šest skupina. Primetno je da su stećci postavljeni u redove, okrenuti zapad- istok. Nekropola je dosta razvučena, a redovi stećaka se nižu u dva osnovna reda međusobno udaljena oko 10 m jedan od drugog, u pravcu zapad- istok. Cela nekropola je smeštena severno od Crkve, osim jednog usamljenog stećka koji stoji ispred ulaza u Crkvu. Spomenici su nejednako, ali pretežno slabije obrađeni i utonuli u zemlju. većina spomenika je izrađena od lokalnog kamena koji je podložan raslojavanju. uglovi su im delimično obijeni, a neke tanje ploče prepolovljene. Nekoliko ploča je veoma lepo i pravilno isklesano. Od sanduka najviše su zastupljeni niski sanduci, visine do 0,40 m. Ukrasni motivi, osim na dva stećka, gotovo se ne razaznaju.

Istraživački i konzervatorsko- restauratorski radovi

Nema raspoloživih podataka o detaljima i sanacijskim radovima, konzervatorsko- restauratoskim radovima na Crkvi. Od lokalnog stanovništva dobijeni su sledeći oskudni podaci u vezi radova na Crkvi:

• 1992/93. godine izvođeni radovi na čišćenju slika na južnom zidu
• 1998. ili 1999. stare kamene ploče meštani zamenili sadašnjim, mermernim,
• 2000/01. godine urađena drenaža oko Crkve,
• 2000/01. u sklopu drenaže je vršeno i arheološko istraživanje unutar Crkve,
• 2004. godine izvođeni radovi na čišćenju fasade i pokrivanju krova,
• 2005. godine delimično fiksiranje slika na severnom zidu Crkve,
• Stećci su evidentirani 1959. i 1971. godine

Sadašnje stanje dobra

Uvidom na terenu 2005. godine ustanobljeno je sledeće:
Objekt Crkve sv. Arhanđela Mihaila u Aranđelovu, gledano sa vanjske strane, je u dobrom stanju. U unutrašnjosti Crkve su vidljiva oštećenja, koja su verovatno nastala u zemljotresu 1979. godine. Ta oštećenja su veće pukotine koje se nalaze na poluobličastom svodu uz kamene lukove koji služe za ojačanje svoda.
Ostala oštećenja na zidovima su uzrokovana delovanjem vlage.Zbog velikog i snažnog delovanja vlage, došlo je do propadanja- pucanja i slabljenja inteziteta boje slika na severnom zidu Crkve, u prostoru apside i na svodu naosa. Na tome delu slike su vidljive samo u fragmenitma.
Fresko- malter je natopljen vlagom, što je izazvalo potklobučenja na mnogim mestima i otpadanje oslikanih površina. Najteža oštećenja su vidljiva u donjoj zoni severnog zida. U toj zoni je na pojedinim mestima fresko- malter otpao sve do kamene podloge. Također su na tim mestima prisutna i najveća potklobučenja. da se fresko- malter ne bi dalje odvaljivao, nepoznate osobe su bez znanja svećenika ušle u Crkvu i gazom fiksirale zone slika na severnoj strani zida.
Slike na južnom zidu Crkve su u mnogo boljem stanju.
Pojedini stećci na nekropoli su oštećeni usled dugotrajnih vremenskih utecaja i upali u zemlju. Na većini stećaka su pristuni biljni organizmi, uglavnom lišajevi, mahovina, a u neke su urasli grmlje i drveće koji razraju strukturu kamena i prete da trajno oštete spomenike.

Izvori

• Komisija/Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika Arhivirano 2015-09-19 na Wayback Machine-u, Bosna i Hercegovina

Literatura

• 1954. Kreševljaković, Hamdija- Kapidžić, Hamdija, Stari hercegovački gradovi, „Naše starine“ II, Sarajevo, 1954. 9-21.
• 1957. Vego, Marko, Naselja bosanske srednjovekovne države, Sarajevo, 1957.

1958. Bešlagić, Šefik, Nekoliko novopronađenih natpisa na stećcima, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, arheologija, br. XIV, Sarajevo, 1959, 239-247.

• Đurić, Vladimir, Fresko slikarstvo manastira Gradišća u Paštrovićima, Istorijski zapisi XVII, sv 1, Titograd, 1960.
• 1962. Vego, Marko, Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine (nastavak), Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, arheologija, br. XVII , Sarajevo, 1962, 173- 211.
• 1964. Korać, Vojislav – Đurić, Vojislav, Crkve sa prislonjenim lukovima u Staroj Hercegovini i Dubrovačko graditeljstvo XV- XVIII vek, Zbornik Filozofskog fakulteta br. VII, Beograd, 1964, 561- 629.
• 1971. Kajmaković, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1971.
• 1971. Bešlagić, Šefik, Stećci, Kataloško- topografski pregled, Sarajevo, 1971.
• 1995. Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Banjaluka, 1995.
• 1991. Šuput, Marica, Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva XVI- XVII vek, Beograd- Novi Sad- Priština, 1991.

Reference

1. (Bešlagić, 1959, 240-241)
2. (Kapidžić-Kreševljaković,1954, 19; Vego, 1957, 55, 137)
3. (Vego, 1962, 201, 230-231; isti, 1964, 183-184)
4. (Ševo, 1955, str. 179)
5. (Ševo, 1995, str. 179)
6. (Kajmaković, 1971. 248)
7. (Kajmaković, 1971, 253- 254)
8. (Kajmaković, 1971,365)
9. (Bešlagić 1959, 240-241)