Na suddivisioni cumunimenti utilizzata dû mediuevu è tra:
"Àutu Mediuevu" (di quarchidunu diciutu dî "sèculi scuri"), ca va dû sèculu V ô X e è carattirizzatu di cunnizzioni ecunòmichi disaggiati e di cuntinui mmasioni di parti di Slavi, Àrabbi, Vichinghi e Maggiari;
"Vasciu Mediuevu", nu pirìudu ntirmediu, ca vidi lu sviluppu di formi di cuvernu basati supra signurìi e vassaddaggiu, câ custruzzioni di casteddi e la rinascita dâ vita ntê citati; appoi nu criscenti putiri riali e la rinascita di ntiressi cummirciali, specî doppu la pesti dû sèculu XIV.
Cimmergu - Ruini dû Casteddu dî conti Ludruni distrudutu di Birnabò Visconti
Lu Mediuevu (o mediu evu) è ddu pirìudu stòricu chi va dâ fini dû mpiru rumanu d'uccidenti, ntô 476, nzinu a l'annu dâ scuperta dâ Mèrica di parti di Cristòfuru Culommu, ntô 1492. Sècunnu arcuni, pâ civilizzazzioni uccidintali rapprisenta nu longu pirìudu di scurantismu, marcatu dâ dicadenza di l'arti, dâ littiratura e dî scienzi; sècunnu àutri, mmeci, rapprisenta un pirìudu di granni spiritualitati ca figghiau genî di l'arti, comu Giottu e dâ littiratura, comu Danti Alighieri e tanti àutri. Accuminzatu ‘n Europa cu li mmasioni bàrbari dû sèculu V, e la nàscita e la diffusioni di l'islam lu mediu evu fu carattirizzatu puru di guerri riliggiusi.
Dû puntu di vista suciali, doppu lu cullassu dû Mpiru Rumanu d'Uccidenti, s’assistìu a na prima fasi câ lutta tra li pupulazzioni dû nord e di l'est europeu pâ ricustruzzioni a liveddu lucali di l'urganizzazzioni amministrativa, militari, ecunòmica e jurìdica; sta fasi fu appoi siquuta, versu la fini dû mediuevu, di na nova fasi d’accintramentu dî putiri a liveddu nazziunali. Cruciali ‘n st’urganizzazzioni fu la struttura fiudali ca, siddu dûn latu pirmittìa na certa stabbilitati grazzî a l'urganizzazzioni cuntinintali dû sistema, nun fu mai sufficintimenti forti pi livari cumpritamenti autunumìa ê rialtati lucali, c’accussì vannu a putiri gèstiri la transizzioni tra l'unifurmitati dû Mpiru rumanu e la nascita dî stati nazziunali.
Na rialtati ‘n gradu di dari unifurmitati ô panurama europeu fu la cumuni radica riliggiusa basata supra lu cristianèsimu, eriditata/addutata di l'ùrtimu pirìudu rumanu e prusiquuta nzinu ô IX sèculu câ siparazzioni dâ Crèsia ortudossa dâ Crèsia cattòlica ntô 1054. Sta radica cumuni purtau dûn latu a na cummistioni tra putiri timpurali e riliggiusu ca pirmittìu dî mumenti d’idintitati comu ntô casu dî cruciati e prusiquìu, nun senza cunfritti, videmma ntâ Riforma prutistanti.
Filusuficamenti, lu Mediu Evu si carattirizza pi na granni fiducia ntâ raggiuni umana, ca s’esprimi ntâ currenti dâ sculàstica, lu cui maiuri spunenti è Tomasi d'Aquinu. La crisi di sta currenti filusòfica, cu autura comu Duns Scotu e suprattuttu Gugghiermu d’Occam, signata di na sdirrubbata/sdirrupata di fiducia ntâ raggiuni e dûn cunziquenti criscenti fidèismu, purtau â fini dû pinzeru mediuevali e â nascita dû pinzeru mudernu.
Lu Mediuevu 'n Sicilia e ntô sud di l'Italia
'N Sicilia, doppu ca li bàrbari foru mannati fora grazzî â spidizzioni militari di Bilisariu, lu putiri fu pigghiatu di lu mpiru bizzantinu, pi na trina di sèculi, nzinu â cunquista àrabba dâ Sicilia tra lu 827 e lu 860. Ntô 1091, doppu na trintina d'anni di cummattimenti, la Sicilia e lu sud di l'Italia passaru ntê manu dî Nurmanni e appoi, a parti nu pirìudu assai curtu duminatu dî francisi pâ Sicilia, dî spagnoli.
