Монгуол импиэрийэтэ (монг. Монголын эзэнт гүрэн; Халыып:Lang-mn2; Yeke Mongɣol ulus — «Улуу Монгуол улууһа») — XIII-XIV үйэлэргэ Чингисхан уонна кини сыдьааннара сэриилээһиннэрин түмүгэр баар буола сылдьыбыт дойду, аан дойду устуоруйатыгар саамай киэҥ сирдэринэн тайаан сыппыта[1]. Кирбиилэрэ Илин Европаттан Дьоппуон байҕалыгар, уонна Новгородтан Соҕуруулуу-Илин Азияҕа диэри этэ (иэнин сабардама 24 млн км²[2][3] эбэтэр 33 млн км²[4]).
Муҥутаан сайдыбыт кэмигэр импиэрийэҕэ Киин Азия, Соҕуруу Сибиир, Илин Европа, Ближнэй Восток, Кытай уонна Тибиэт киирэллэрэ. XIII үйэ иккис аҥаарыгар импиэрийэ ыһыллыыта саҕаламмыта, 1269 сыллаахха улуустар хааннара (бары Чингисхан сыдьааннара) тус туһунан дойдулар баһылыктарын быһыытынан бэйэ бэйэлэрин билиммиттэрэ[5], (Хубулайтан уратылар, кини импиэрийэ киинин салайара). Улуу Монголия ордук бөдөҥ үлтүркэйинэн Юань импиэрийэ, Джучи улууһа (Алтан Ордуу), Хулагуидтар судаарыстыбалара (Ильханат) уонна Чагатай улууһа буолбуттара. Улуу хаан Хубилай, Юань импиэрийэ ыраахтааҕытынан буолбута (1271), киин куоратын Хаанбалыкка (Аныгы Пекин) көһөрбүтэ, уонна улуустары барытын салайара. XIV үйэ саҕалыныытыгар тутулуга суох судаарыстыбалар конфедерацияларын быһыытынан импиэрийэ сөргүтүллүбүтэ.
1368 сыллаахха Юань импиэрийэ суох буолбута[6], онон Монгуол импиэрийэтэ эмиэ тохтообута.
Быһаарыылар
