Күндэ

Иванов Алексей Андреевич — Күндэ

Иванов Алексей Андреевич — Күндэ (16.01.1896—30.10.1934) — XX үйэ саҥатыгар саха биллиилээх суруйааччыта, литературовед.

Олоҕун олуктара

1896 сыллаахха тохсунньу 16 күнүгэр Сунтаар улууһун Хаҥалас нэһилиэгэр орто ыалга төрөөбүтэ. Өлөксөйтөн уон биир сыл аҕа соҕотох убайа Дьарааһын кэлин ыал, хараҕа суох аҕата Бучуука Өндүрэйдиин бары биир хаһаайыстыба эбиттэр. Өндүрэй улаатан баран Кутанаҕа уонна Элгээйигэ оскуолаҕа үөрэммитэ. Ити кэмҥэ Бүлүү умнаһыгар улахан үтүөнү оҥорбут, аатын-суолун үйэтиппит, олохтоох дьону-сэргэни сырдатыытыгар саха киһитэ аныгылыы олоххо сыстарыгар күүһүн, билиитин бүтүннүүтүн биэрбит нуучча киһитэ Петр Хрисанфович Староватов Элгээйи оскуолатын тэрийэн, иилээн-саҕалаан үлэлээбитэ. Алексей Иванов манна үөрэнэн, инники суолун соломмута. П.Х. Староватов үөрэххэ-билиигэ тардыһар, дьоҕурдаах оҕону бэлиэтии көрөн, салгыы үөрэнэригэр сүбэ-ама буолбута. Аҥардас онон муҥурдаммакка, үрдүкү тэрилтэлэргэ туруорсан, дьоно кыахтара суоҕун учуоттаан, Иркутскай семинариятыгар пансионакка ылыллан үөрэххэ киирэрин ситиспитэ.

1917 с. саҕалаан 1920 cыллаахха диэри дойдутугар Тойбохойго, Кутанаҕа, Сиэйэҕэ учууталлаабыт. Онтон 1920-1923 cc. Бүлүү куоратыгар киирэн учууталлаабыта. Манна учууталынаан П. Х. Староватовтыын республика биир кырдьаҕас түмэлин тэрийсибитэ.

1923 с. Дьокуускайга көспүтэ. Маҥнай техникумнарга, 2-с ступеннаах оскуолаҕа саха тылын, литературатын үөрэтээччитинэн үлэлээбитэ. Литературнай куруһуок тэрийэн үлэлэппитэ.

1924 c. Москваҕа Киин издательствоҕа саха салаата тэриллибитигэр, ол үлэни саҕалыырга Күндэни сорудахтаабыттара. Манна кини үс сылга тиийбэт кэмҥэ үлэлээбитэ.

1927-29 сс. "Кыым" хаһыат эппиэттиир эрэдээктэрэ. 1929-30 сс. Саха сирин кинигэтин кыһатыгар эппиэттиир эрэдээктэр.

1931 сыллаахха Саха АССР бырабыыталыстыбатын Тылга (саҥа алпаабыкка) кэмитиэтин учуонай сэкиритээринэн анаммыта, онно өлүөр диэри үлэлээбитэ.

1934 сыл алтынньы 30 күнүгэр өлбүтэ.

Айар үлэтин ырытыы

Алексей Андреевич Иванов-Күндэ Платон Алексеевич Ойуунускай кэнниттэн саҥа литератураҕа тилэх баттаһа кэлбит суруйааччы.

Күндэ олорбут олоҕо, үлэлээбит үлэтэ өр кэмҥэ сөптөөх сыанабылы ылбатаҕа. Ордук эрдэтээҥи кэмҥэ араас түҥ-таҥ сыанабыллар тахсыбыттара. Биирдиилээн кириитиктэр эрэ буолбакка, бүтүн бөлөх дьоно мөрөйдөөһүннээх этиилэрэ үөскэтэлии сылдьыбыттара.

Бүгүн кини үлээбит үлэтин саха литературатыгар, өссө кэҥэтэн эттэххэ – саха норуотун интеллектуальнай сайдыытыгар киллэрбит үтүөтүн-өҥетүн туһунан кэккэ санаалар, түмүктээһиннэр көстүтэлээн эрэллэр.

Күндэ уус-уран литератураҕа бары жанрдарыгар кыаҕын талаанын холообута. Итини сэргэ кириитикэҕэ, литература теориятыгар, тыл боппуруостарыгар, журналистикаҕа, наука кэккэ проблемаларыгар эмиэ биллэр-көстөр үлэлэрдээх.

Күндэ Бүлүүгэ төрүттэспит түмэлин утумнаан кыраайы үөрэтэр хайысхалаах түмэллэр бүгүн Тойбохойго, Элгээйигэ, Аканаҕа, Кутанаҕа, Ньурбаҕа, Ороһуга о.д.а. сирдэргэ үлэлиир тураллар. Олор истэригэр ити ааттаммыт Кутанаҕа үлэлиир музей А.А. Иванов – Күндэ аатын сүгэр^[1].

Айымньылара

Кинигэлэр

1. Кыыһар туҥат: Хоһооннор. — М.: ЦИН, 1926. — 111 с.
2. Кэпсээннэр. — М.: ЦИН, 1927. — 30 с.
3. Оонньуулар. — М.: ЦИН, 1927. — 67 с.
4. Ол дьыллар: Пьесалар. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1928. — 96 с.
5. Көҕүтүһүү: Хоһооннор. — М.: ГИХЛ., 1933. — 88 с.
6. Талыллыбыт айымньылар: Хоһооннор, кэпсээннэр, пьесалар. - Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1960. — 461 с.
7. Сайыҥҥы: Хоһооннор. — Дьокуускай, 1975. — 16 с.
8. Кыыһар туҥат: Кэпсээннэр, хоһооннор, пьесалар. Ыстатыйалар. Ахтыылар. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1979. — 296 с.
9. Төрөөбүт сир. — Дьокуускай: Кинигэ из-вота, 1988. — 108 с.
10. Кыыһар туҥат сырдыга. Уус уран айымньылар, тылдьыт, ыстатыйалар, библиография. Дьокуускай, «Бичик» Национальнай кинигэ кыһата. — ISBN 5-7696-0967-2

Ылыллыбыт сирэ

• Уйбаан Нуолур. Күндэ сүүс сыла. — 2000
• Күндэ аата сахаҕа мэлдьи күндү. В. Илларионов. — 1998 с., алтынньы 10 к.

1. Күндэ күндү баайа: Ыстатыйалар хомуурунньуктара / Саха респ. наук. Акад. Гуманит. чинчийии ин-та; Эппиэттиир ред. Т.П. Самсонова - Дьокуускай, 2002 - 84с. ISBN 5-8176-0029-3 УДК 894.387 Кюндя: 929. ББК 83.3(2Рос=Як) - 8 Кюндя