|
Q'irus
- Qiru nisqaqa huk sut'ikunayuqmi; Qiru (sut'ichana) rikuy.
Q'irus (q'iru + -s "-niraq, -hina, -sapa": "q'irusapa, sach'asapa")[1] icha Q'iru llaqtaqa (Q’eros, Q’ero qillqasqapas) Piruwpi ayllu llaqtam Qusqu suyupi, Pawqartampu pruwinsyapi, Pawqartampu distritupi.
Q'irupiqa pusaq ayllu llaqtacham: Kiku Q'irus (Kiku Q’eros), Hapu Q'irus (Hapu Q’eros), Hatun Q'irus (Hatun Q’eros), Q'irus Tuturani (Q’eros Totorani), Markachiya (Marcachea), Pukara (Pucara), Q'achupata, K'allakancha (K’allacancha). Chay ñawpaq pichqantin ayllu llaqtaqa 21 kaq pachakwatap qallariyninpi "Q'iru runa llaqtam kanchik" nispa rimarirqan.
Tukuy Q'iru ayllu llaqtantinpiqa 600-chá runa kawsachkan.
Chaypi runakunaqa Qhichwa simillatam rimanku. Achka kwintukunapi Inkarrí nisqamantam willakunku.
Q'irupiqa kunanraq paqu yachaqkunam tiyan, huk altumisayuq achka pampamisayuqpas.
Yachay wasipi kastilla simillapi yachachiq kaptinsi, huk waynakunaqa pisi kastillanutapas rimanku.
Q'iru runakunaqa inkakunap qhipaq chawchunkunas. Ispañamanta awqakunas lliw runakunata wañuchiyta munaspa chayamuptin, pisilla inkakunas Q'iru k'itiman ayqispa kawsayninkuta qispiyta atirqanku. Urqup apunkunaqa ispaña awqaqkunata Wiraquchapampapi chamqaspa wañuchispas inka runakunataqa yanaparqanku. Chaymanta pachas Q'iru k'itipi kawsanku. Q'iru runakunaqa willkankunas.
Q'irupi asindapas karqan. 1963 llaqtapi Q'iru llaqtayuqkunaqa asindaduntas qarquspa ayqichirqanku.
Liwrukuna
- Vidal César Carbajal Solís: Cambio y conservación intergeneracional del quechua. Runasimi, kastillasimi ayllu ukhupi q'iruskuna hap'ipakusqankumanta. PROEIB Andes, Plural Editores, La Paz 2006. (PDF; 3,3 MB)
- Vidal César Carbajal Solís: Factores que inciden en los procesos de conservación y cambio intergeneracional de la lengua quechua en dos comunidades q'iru, Cuzco, Perú. Memorias del Congreso de Idiomas Indígenas de Latinoamérica-I (23-25 de octubre de 2003, University of Texas at Austin), Austin 2003. (PDF; 220 kB)
- Elizabeth Uscamayta Guzmán: Medicina q'iru y currículo en los centros educativos de Hatun Q'iru. Tesis presentada a la Universidad Mayor de San Simón, en cumplimiento parcial de los requisitos para la obtención del título de Magister en Educación Intercultural Bilingüe en la Mención Formación Docente. PROEIB Andes, Cochabamba 2004. (PDF; 3,2 MB)
Hawa t'inkikuna
Widyukuna
Pukyukuna
- ↑ Rodolfo Cerrón Palomino 2002/2004, kaypi: Vidal César Carbajal Solís: Runasimi, kastillasimi ayllu ukhupi q'iruskuna hap'ipakusqankumanta. La Paz 2006, p. 112.
|
Piruw suyupi runa llaqtakuna
|
|
|
Qhichwa rimaq runa llaqtakuna: Qhichwa runa · Chanka runa · Inka · K'ana runa · Qanchi runa · Q'irus · Wanka · Kichwa runa: Llakwash · Napuruna · Piruwanu Pastasa runa |
|
|
Amarumayu sach'a-sach'a suyupi runa llaqtakuna: Qhichwa runa: Llakwash, Napuruna, Qhichwa Pastasa-Tigre · Arawak rimaq runa llaqtakuna: Amuesha, Ashaninka, Kulina, Chamikuru, Machiqinqa, Nomatsiguenga, Piru · Hiwaru rimaq runa llaqtakuna: Achual, Awahun, Kandoshi, Wampisa, Shuwar · Pano rimaq runa llaqtakuna: Amawaka, Kapanawa, Kashibo-Kakataibo, Kashinawa, Isqunawa, Mayo-Pisabo, Mayuruna, Yura (Nawa), Sharanawa, Shipibu-Qunibu, Yaminawa · Tupi-Waraniyi rimaq runa llaqtakuna: Kukama-Kukamilla · Kawapana rimaq runa llaqtakuna: Chayawita, Jebero · Manaraq allinchurasqa: Tawshiru, Tikuna, Urarina · Peba-Yagua rimaq runa llaqtakuna: Yagua · Witoto rimaq runa llaqtakuna: Bora, Witoto, Okaina · Harakmbet rimaq runa llaqtakuna: Amarakaeri · Takanu rimaq runa llaqtakuna: Ese' Ejja · Tukanu rimaq runa llaqtakuna: Payawa, Siquya · Sapara rimaq runa llaqtakuna: Sapara: Arabela, Ikitu |
|
|
Hukkuna indihina runa llaqtakuna: Aymara runa · Uru runa
|
|
|
Mawk'a runa llaqtakuna: Chachapuya · Chimu · Inka · Muchik · Wari
|
|
|
|
|
