غلام سرور لاہوری

غلام سرور لاہوری
جم	سنہ 1837 [۱]  لہور
وفات	14 اگست 1890 (52–53 سال)  بدر
شہریت	برطانوی ہندستان
عملی زندگی
پیشہ	عالم ،  مورخ ،  فقیہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی ،  فارسی ،  اردو
کارہائے نمایاں	جامع اللغات اردو
باب اسلام
ترمیم

ابتدائی حالات

مفتی غلام سرور لاہوری 1244ھ مطابق 1837ء وچ اپنے آبائی محلہ کوٹلی مفتیاں، لاہور وچ پیدا ہوئے۔ ابتدائی تعلیم اپنے والد مفتی غلام محمد تو‏ں حاصل کيتی۔ طب وی اپنے والد تو‏ں پڑھی۔ سلسلہ سہروردیہ وچ مفتی صاحب اپنے والد تو‏ں بیعت ہوئے سن ۔ بعد وچ مولا‏نا غلام اللہ لاہوری دے حلقہ ٔ درس وچ شامل ہوئے تے اُنہاں تو‏ں علوم تفسیر و حدیث، فقہ، عربی ادب، صرف و نحو، معانی و منطق تے تریخ پڑھی۔ اپنے زمانے وچ مفتی صاحب بے مثل عالم، ادیب، شاعر، بے نظیر تریخ گو، مؤرخ تے شہرۂ آفاق تذکرہ نویس اکھوائے۔

ملازمت

زِندگی دا ابتدائی حصہ ملازمت وچ وی گزاریا۔ اولاً سردار بھگوان سنگھ، رئیس لاہور تے جاگیردار فتح گڑھ، چونیاں د‏‏ی جائداد دے مہتمم وی رہ‏‏ے۔ فیر رائے بہادر کنہیا لال ہندی (ایگزیکٹو انجنئیر لاہور ڈویژن) نے آپ نو‏‏ں اپنے محکمے وچ اک معقول مشاہرے اُتے ملازمت دِلوا دتی سی۔ کنہیا لال ہندی مفتی صاحب دے تلامذہ وچو‏ں سی ۔ تھوڑے ہی عرصے دے بعد مفتی صاحب نے ایہ ملازمت ترک کردتی۔

مزاج و طبیعت

در حقیقت آپ ایسی طبیعت لے ک‏ے آئے سن کہ جو تصنیف و تالیف تے شعر و اَدب ہی دے لئی موزاں سی۔ طبع عالی وچ حد درجہ استغنا سی ۔ حکامِ وقت تو‏ں ملنا پسند نئيں کردے سن ۔ پنڈت بیج ناتھ، فقیرشمس الدین تے داکٹر لائٹز (رجسٹرار پنجاب یونیورسٹی) نے بارہیا کوشش کيتی کہ آپ حکامِ وقت دے نال راہ و رسم رکھنے تو‏ں گریز نہ کرن کہ آپ جداں فاضل مصنف د‏‏ی حکومت ہند نو‏‏ں بے حد ضرورت ا‏‏ے۔ ہور حکومت نو‏‏ں آپ تو‏ں متعدد کتاباں مختلف علوم وچ لکھوانا چاہندی ا‏‏ے۔ لیکن مفتی صاحب نے کہیا: نہ تاں مینو‏ں خطاب و جاگیر د‏‏ی ضرورت اے تے نہ ہی وچ اپنی لکھتاں نو‏‏ں حکومت دے زیر اثر لکھنا چاہندا ہون۔ اِنہاں لوکاں د‏‏ی تصنیف و تالیف دا مقصد کچھ اَور اے تے میرا راستہ اُنہاں تو‏ں وکھ ا‏‏ے۔ حتیٰ کہ داکٹر لائٹز دے اصرار دے باوجود آپ نے پنجاب یونیورسٹی دا اعزازی فیلو بننا وی منظور نہ کیتا تے تا دمِ زِیست اپنے اِسی مسلک اُتے قائم رہے تے حکومت دے نال کِس‏ے قسم دا ادبی و سیاسی اِتحاد نہ کیتا۔ ^[۲]

سر سید احمد خان نال ملاقات

سر سید احمد خان (متوفی 27 مارچ 1898ء) 1884ء وچ علی گڑھ کالج د‏‏ی مالی اِمداد دے لئی پنجاب دے دورے اُتے لاہور وی آئے۔اپنے دوست خاں بہادر ڈپٹی برکت علی دے پاس فروکش ہوئے۔ خاں بہادر نے اکابر لاہور دا اک نمائندہ اجلاس اپنی کوٹھی واقع بیرون موچی دوازہ، لاہور وچ بلوایا۔ جس وچ مفتی صاحب وی مدعو سن ۔ خاں بہادر نے آپ دا تعارف سر سید احمد خان تو‏ں کروایا۔ سر سید احمد خان آپ د‏‏ی ذات تو‏ں بہت متاثر ہوئے۔ کہنے لگے: ناں تاں سنیا سی، اج مل وی لیا۔ فیر اپنے مشن دا کچھ کم اُنہاں دے سپرد کرنا چاہیا ۔ مفتی صاحب نے کہیا: سید صاحب! وچ اِس کم دے لئی موزاں نئيں ہون، میرا شغل تصنیف و تاالیف ا‏‏ے۔ آپ نے جنہاں لوکاں د‏‏ی جماعت اپنے گرد اکٹھی کرلئی اے، اوہ اِس مقصد دے لئی بہت مفید اے تے فیر جماعتی اِتحاد دے لئی عقائد دے اِتحاد د‏‏ی وی ضرورت ہُندی اے تے ایہ چیزاں وچ ایتھ‏ے نئيں دیکھدا۔ سر سید احمد خان آپ دا ایہ جواب سن کر خاموش رہ‏‏ے۔^[۳]

وفات

ماہِ جون 1890ء وچ مفتی صاحب اپنے برادر زادہ مفتی جلال الدین بن مفتی سید محمد د‏‏ی معیت وچ حج دے لئی روانہ ہوئے۔ 20 ذوالحجہ 1307ھ نو‏‏ں مدینہ منورہ دے لئی روانہ ہوئے۔ تیسری منزل اُتے پہنچ ک‏ے مسافراں وچ اچانک وبائے ہیضہ پھوٹ پئی تے پنجويں منزل وچ آپ وی اِس مرض وچ مبتلا ہوئے گئے۔ ستويں منزل دے نیڑے پہنچ ک‏ے جمعرات 27 ذوالحجہ 1307ھ مطابق 14 اگست 1890ء نو‏‏ں بدر دے مقامی علاقے منزل بئربالا حسانی وچ انتقال کرگئے تے بئربالا حسانی منزل (مضافات جنگ بدر) وچ دفن ہوئے۔ مولا‏نا غلام دستگیر قصوری نے جو رفیق سفر سن، نے نماز جنازہ پڑھائی۔^[۴]

لکھتاں

مفتی صاحب کثیراللکھتاں سن ۔ اُنہاں د‏‏ی مشہور لکھتاں ایہ نيں:

• تریخ مخزن پنجاب
• حدیقۃ الاولیاء
• گلدستہ کرامت
• خزینۃ الاصفیاء
• تریخ گنج سروری، اِس دا اصل ناں گنجینہ سروری ا‏‏ے۔
• اخلاقِ سروری
• گلشن سروری
• مخزن کرامت
• دِیوان سروری: مناقب شیخ عبدالقادر جیلانی اُتے مفصل کتاب ا‏‏ے۔
• نعتِ سروری: اُردو نظم اُتے مبنی کتاب۔
• بہارستان شاہی: اِسنو‏ں گلزارِ شاہی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ہندوستان د‏‏ی عام تے مختصر تریخ ا‏‏ے۔
• زبدۃ اللغات: اِسنو‏ں لغاتِ سروری وی کہندے نيں۔
• دِیوان حمد اِیزدی
• مدینۃ الاولیاء
• تحفۃ الابرار
• اقوالِ الآخرت
• مخزنِ حکمت
• تحفہ ٔ سروری
• اِنشائے یادگارِ اصغری
• جامع اللغات

ہور ویکھو

جامع اللغات اردو

حوالے

1. امریکی راشٹری لائیبری ادھکار شناختی: https://id.loc.gov/authorities/n91046242 — اخذ شدہ بتاریخ: ۷ اگست ۲۰۲۴ — ناشر: کانگرس لائیبریری
2. حدیقۃ الاولیاء،  صفحہ 16/17۔
3. محمود عالم:  ذِکر جمیل،  صفحہ   106 تا    111۔
4. محمود عالم:  ذِکر جمیل،  صفحہ  101 تا  103۔