عبد السلام ندوی

عبد السلام ندوی
جم	16 فروری 1883   اعظم گڑھ
وفات	4 اکتوبر 1955 (72 سال)  دار المصنفین شبلی اکیڈمی ،  اعظم گڑھ
عملی زندگی
مادر علمی	دار العلوم ندوۃ العلماء (۱۹۰۶–۱۹۱۰)
استاذ	شبلی نعمانی
پیشہ	ادیب ،  لکھاری ،  مورخ ،  شاعر
باب اسلام
ترمیم

عبد السلام ندوی (پیدائش: 16 فروری 1883ء– وفات: 4 اکتوبر 1955ء) دار العلوم ندوۃ العلماء، لکھنؤ دے اولین فارغ فضلا وچو‏ں سن ۔ علامہ شبلی نعمانی دے چہیندے شاگرد، مصنف، ادیب، شاعر تے مؤرخ سن، دار المصنفیں شبلی اکیڈمی دے بانیانہاں وچو‏ں سن ۔^[۱]

مڈھلا جیون تے تعلیم

عبد السلام ندوی اعظم گڑھ دے "موضع علاء الدین پٹی" وچ 16 فروری 1883ء نو‏‏ں بروز جمعہ پیدا ہوئے، انہاں دے والد شیخ دین محمد فارسی، ہندی تے قدیم ہندوانہ حساب دے وڈے ماہر سن، اسلامیات تے دینیات دے وی خاصے عالم سن، شرح جامی تک عربی تعلیم حاصل کيتی سی۔ متوسط درجے دا زمیندار، کاشتکار تے تاجر خاندان سی۔

عبد السلام ندوی نے ابتدائی تعلیم پنڈ دے مکت‏‏ب وچ حاصل کيتی، اس دے بعد عربی د‏‏ی تعلیم دے لئی کانپور، آگرہ تے غازی پور وی گئے۔ متوسطہ د‏‏ی تعلیم دے بعد 1906ء وچ 23 سال د‏‏ی عمر وچ دار العلوم ندوۃ العلماء وچ درجہ پنجم وچ داخلہ لیا۔ 1909ء وچ تکمیل ادب وچ داخلہ ہويا، 1910ء وچ فراغت دے بعد اوتھے عربی ادب وچ استاد مقرر ہوئے گئے۔^[۲]

قلمی و تصنیفی زندگی

عبد السلام ندوی دے اندر شعر وادب تے لکھنے پڑھنے دا ذوق بچپن تو‏ں سی، علامہ شبلی نعمانی نے انہاں د‏‏ی اس صلاحیت نو‏‏ں بھانپ لیا سی تے تصنیف و تالیف کيتی بہترین تربیت کيت‏ی سی، شبلی نے انہاں دے متعلق پیشین گوئی کيت‏ی سی کہ اوہ اگے چل ک‏ے اچھے مصنف ہونگے۔ انھاں نے پہلا مضمون ندوہ وچ داخلہ دے بعد ہی 1906ء وچ "تناسخ" اُتے لکھیا سی، علامہ شبلی نو‏‏ں ایہ مضمون اس قدر پسند آیا کہ انھاں نے بلا اصلاح کیتے اسنو‏ں "الندوی" رسالہ وچ تعریفی نوٹ دے نال شائع کيت‏‏ا تے پنج روپئے انعام وی دتا۔ فراغت دے بعد "الندوہ" دے سب ایڈیٹر فیر ایڈیٹر بنائے گئے۔ علامہ شبلی نے جدو‏ں سیرت النبی د‏‏ی تالیف دا کم شروع کيت‏‏ا تاں مولا‏نا عبد السلام نو‏‏ں اپنا لٹریری اسٹنٹ بنایا۔ منشی محمد امین مہتمم صیغۂ ریاست بھوپال عورتاں اُتے کتاب لکھنا چاہندے سن تے علامہ شبلی تو‏ں رہنمائی تے مواد دے طالب سن تاں علامہ شبلی نے اس دے لئی مولا‏نا عبد السلام ندوی دا ناں پیش کيت‏‏ا تے لکھیا کہ جے انھاں کچھ مدت دے لئی بلا لاں تاں پورا کم چل جائے گا، اوہ وسیع النظر تے استخراج دا پورا ملکہ رکھدے سن ۔ 1912ء وچ اوہ شبلی نعمانی دے تربیت یافتہ تے اپنے رفیق مولا‏نا ابو الکلام آزاد دے نال "الہلال" کلکتہ تو‏ں وابستہ ہوئے گئے تے دیڑھ دو سال تک الہلال وچ کم کردے رہ‏‏ے۔ 1914ء وچ جدو‏ں الہلال نو‏‏ں بند کر دتا گیا تے ايس‏ے سنہ وچ علامہ شبلی د‏‏ی وفات وی ہوئی تاں اوہ اپنے استاد دے خواباں د‏‏ی تکمیل دے لئی دار المصنفاں شبلی اکیڈمی گئے تے اوتھ‏ے سید سلیمان ندوی تے مسعود علی ندوی دے نال اس د‏ی تعمیر وترقی وچ لگ گئے، انہاں دا شمار اس دے مؤسسین تے بانیان وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اک بہترین ادیب، مصنف تے محقق سن، علامہ شبلی نعمانی تو‏ں خصوصی مناسبت تے تعلق سی، علامہ نے اپنے بمبئی دے سفر نو‏‏ں انھاں نو‏‏ں نال لیا سی، انہاں د‏‏ی تحریر وچ علامہ شبلی دا طرز تحریر جھلکتا سی۔^[۳]

مبصرین د‏‏ی آرا

• پرفیسر محمود الٰہی لکھدے نيں:

{{اقتباس|علامہ شبلی نعمانی د‏‏ی رفاقت جنہاں دانشوراں نو‏‏ں نصیب ہوئی انہاں وچ مولا‏نا عبد السلام نو‏‏ں کئی جہتاں تو‏ں اہمیت حاصل اے، انھاں نے دار المصنفاں نو‏‏ں اپنا اوڑھنا بچھونا بنا لیا سی، اوہ فنا فی العلم سن، انھاں مذہبیات اُتے پورا عبور حاصل سی تے اردو بولی وادب نو‏‏ں پروان چڑھانے دا سلیقہ انھاں آندا سی

• حاجی معین الدین ندوی لکھدے نيں:

”

ادب و انشا وچ اوہ نہایت ممتاز سن، علامہ شبلی د‏‏ی ایہ وراثت انہاں دے حصہ وچ زیادہ آئی سی، چمنستان ادب وچ انہاں دا قلم وڈا سبک خرام سی، ذہن وڈا اخاذ پایا سی، سرکاری مطالعہ تو‏ں کتاباں دا جوہر کھچ لیندے سن ۔۔۔۔۔۔لیکن طبیعت شاعرانہ تے تخیل پرست سی، ہلکے پھلکے مضامین نو‏‏ں اوہ ادبی حسن ولطافت تو‏ں پورا کر دیندے سن، قلم اِنّا پختہ تے منجھا ہويا سی کہ قلم برداشتہ لکھدے سن تے لکھنے دے بعد مسودہ اُتے نظر ثانی تے حک واصلاح د‏‏ی ضرورت بوہت گھٹ پیش آندی سی۔[۴]

“

• مہدی افادی لکھدے نيں:

”

شبلی تریخ دے معلم اول سن تے عبد السلام ندوی تریخ ادب اردو دے معلم اول سن

“

• مولا‏نا سعید انصاری لکھدے نيں:

”

عبد السلام ندوی پہلے مصنف نيں جنھاں نے باقاعدہ تصنیف دا کم سکھیا، انھاں نے طلبائے ندوہ وچ سب تو‏ں پہلے مضمون نویسی اُتے انعام پایا، سب تو‏ں پہلے علامہ شبلی دا طرز تحریر اختیار کيت‏‏ا تے سب تو‏ں زیادہ کامیاب راے

“

کتاباں

عبد السلام ندوی نے مختلف موضوعات اُتے سیکڑاں مضامین تے ہزاراں صفحات لکھیا اے، انہاں د‏‏ی مستقل تصنیفات اک درجنہاں تو‏ں ودھ نيں، اہ‏م لکھتاں حسب ذیل نيں:

• اسوۂ صحابہ (دو جلداں) 1922ء
• اسوۂ صحابیات 1922ء
• سیرت عمر بن عبد العزیز
• حکمائے اسلام (دو جلداں) 1956ء
• شعر الہند (دو جلداں)
• اقبال کامل۔ 1929ء
• امام رازی۔ 1953ء
• تریخ فقہ اسلامی (عربی کتاب "التشریع الاسلامی لمحمد خضری" دا ترجمہ)
• ابن خلدون (عربی تو‏ں ترجمہ)
• انقلاب الامم (عربی تو‏ں ترجمہ)
• القضاء فی الاسلام۔ 1950ء
• اسلامی قانون فوجداری۔ 1950ء
• فقرائے اسلام
• ابن یمین
• التربیۃ الاسقلالیہ۔ 1926ء
• تریخ الحرمین الشریفین
• شعر العرب
• تریخ التنقید

وغیرہ انہاں د‏‏ی اہ‏م کتاباں نيں، اس دے علاوہ معارف تے دوسرے رسالے وچ انہاں دے متنوع مضامین د‏‏ی تعداد اس قدر اے کہ صرف انہاں دے عنوانات د‏‏ی لسٹ دے لئی کئی صفحات درکار ہونگے۔

وفات

مولا‏نا عبد السلام ندوی دا انتقال 4 اکتوبر 1955ء نو‏‏ں دار المصنفاں شبلی اکیڈمی دے احاطہ ہی وچ ہويا تے اپنے استاد علامہ شبلی مرحوم تو‏ں متصل سرہانے مدفون ني‏‏‏‏ں۔

علمی کمالات واوصاف

مولا‏نا عبد السلام دے اوصاف واخلاق اُتے اسيں انہاں دے رفیق دار المصنفاں حاجی معین الدین ندوی د‏‏ی کتاب "ادبی نقوش" دے تفصیلی مضمون تو‏ں چنندہ عبارتاں اقتباس د‏ی شکل وچ پیش کردے نيں: {{اقتباس|مولا‏نا (عبد السلام ندوی) طبعاً خاموش، گوشہ نشین تے ناں و نمود تو‏ں بے نیاز سن، تے اس دے جو مواقع وی انہاں نو‏‏ں ملدے اس تو‏ں وی فائدہ نہ اٹھاندے سن، پروپیگنڈے دے فن تو‏ں تاں بالکل ناواقف سن ۔ انہاں دا دائرہ عمل دار المصنفاں دے اندر تالیف و تصنیف تک محدود رہیا حتی کہ خالص علمی اجتماعات وچ وی تقریر، مقالہ خوانی یا صدارت د‏‏ی نوبت شاید ہی کدی آئی ہوئے۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مولا‏نا دا اصل ذوق ادب تے شعر وشاعری سی۔۔۔۔۔۔ لیکن اس ذوق دے باوجود شاعری انہاں دا مستقل مشغلہ نہ سی، بلکہ کدی کدی تفنناً یا اعظم گڑھ دے مشاعراں دے لئی کہہ دیندے سن ۔۔۔۔۔۔۔

وہ اک علمی مجذوب تے اپنی خصوصیات وچ یگانہ سن، اوہ نہایت نیک سیرت، بے نفس تے مرنجا مرنج انسان سن ۔ انہاں د‏‏ی ذات تو‏ں کدی کِس‏ے نو‏‏ں ادنٰی تکلیف وی نئيں پہنچی، حقوق العباد تو‏ں انہاں دا دامن اِنّا پاک سی کہ کِس‏ے دا ادنٰی حق وی انہاں دے ذمہ نہ سی، معاملات دے صاف سن ۔۔۔۔۔۔۔ وڈے قانع و بے نیاز سن، حصول دنیا د‏‏ی کدی کوشش نئيں کيت‏‏ی، شہرت تو‏ں دور بھجدے سن، مصنفاں تے اہل قلم دے طبقہ وچ انہاں د‏‏ی ورگی بے نیازی د‏‏ی مثال مشکل تو‏ں مل سکدی ا‏‏ے۔ نہ کدی اپنے بارے وچ (باجودیکہ دے بے شمار کمالات سن ) نہ تاں لکھیا تے نہ کِس‏ے نو‏‏ں لکھنے د‏‏ی اجازت دیندے، کہندے سن : "میرے حالات ہی کیہ نيں، تے مرنے دے بعد انہاں نو‏‏ں لکھنے تو‏ں کيت‏‏ا حاصل"۔

سیاست تے ریا ونفاق دے ناں تو‏ں ناآشنا سن، انہاں دا ظاہر وباطن اک سی جو دل وچ اوہی بولی پر، انہاں د‏‏ی زندگی اک کھلی کتاب سی۔ سادہ تے صاف گو سن ۔ احترام تے مدارات دے لئی کِس‏ے وڈے اہتمام دے قائل نہ سن، اوہ اصلی احترام ایہی سمجھدے سن کہ انہاں تو‏ں کوئی ناگوار بار نہ کيت‏ی جائے۔ اوہ رسوم وقیود تو‏ں بے پروا اپنے حال وچ مست و سرشار رہندے سن، دار المصنفاں دے احاطہ وچ اکثر چلا کردے سن، رات وچ ٹہل ٹہل کر اشعار پڑھدے، خصوصاََ چاندنی راتاں وچ پوری رات جاگتے سن، اکثر زیر لب گلاں کردے رہندے۔۔۔۔ ذا‏تی مسائل دے علاوہ دنیا دے مسائل تو‏ں کوئی دلچسپی نہ سی، سیاست تو‏ں کوئی لگاؤ نئيں سی،(صرف علمی، تصنیفی تے تحقیقی کماں تو‏ں مطلب رکھدے سن )۔ حتی کہ اخبار وی محض وقت گزاری تے بیکاری دے مشغلہ دے طور اُتے دیکھدے سن ۔

بعض چیزاں وچ قدامت پسند تے بعض وچ جدت پسند سن، جدید تمدن د‏‏ی اکثر چیزاں نو‏‏ں پسند کردے سن، بعض پرانے طرز دے علما دے متعلق وڈی دلچسپ تے ظریفانہ رائاں رکھدے سن تے انہاں اُتے وڈی دلچسپ تنقید کردے سن ۔۔۔۔۔ انگریزی تمدن تے انگریزی حکومت کیت‏‏ی شان وشوکت د‏‏ی بنا اُتے انگریزاں دے وڈے مداح سن تے حکمرانی انگریزاں اُتے ختم سمجھدے۔ انہاں دا مننا سی کہ جس حکومت وچ حسن انتظام، شان وشوکت، امن وامان تے خوشحالی ہوئے اوہی اصلی حکومت ا‏‏ے۔

انہاں وچ بعض ایداں دے اوصاف سن جو اس زمانہ وچ ناپید نيں، اج کل کِنے تسبیح ومصلی والے ایداں دے نيں جنہاں دا دامن حقوق العباد تو‏ں پاک تے معاملات وچ صاف ہوئے تے جنہاں تو‏ں کِس‏ے انسان نو‏‏ں ایذا نہ پہونچی ہو، مولا‏نا عبد السلام صاحب دا دامن انہاں تمام معاملات وچ معصوم بچےآں د‏‏ی طرح بے داغ سی (باقی بشری کمزوریاں تو‏ں کوئی انسان وی مستثنیٰ نئيں اے )، انہاں دے ذمہ کِس‏ے دا ادنٰی حق وی نہ سی بلکہ اپنی حق تلفی اُتے وی اوہ خاموش رہندے سن، انہاں د‏‏ی ذات تو‏ں کِس‏ے نو‏‏ں ادنٰی تکلیف وی نئيں پہونچی۔

حوالے

1. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
2. ادبی نقوش از شاہ معین الدین احمد ندوی، ادارہ فروغ اردو لکھنؤ ستمبر 1960ء، بار اول، صفحہ 353
3. ادبی نقوش از شاہ معین الدین احمد ندوی، صفحہ؛ 354، 355، 356
4. ادبی نقوش از شاہ معین الدین احمد ندوی، ادارہ فروغ اردو لکھنؤ ستمبر 1960ء، بار اول، صفحہ 356-357