مجتہد

مجتہد اس فقیہ نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو اجتہاد و استنباط د‏‏ی اہلیت و قوت دا حامل ہوئے۔

اصولیین د‏‏ی اصطلاح وچ

محقق ابن امیر الحاج رح فرماندے نيں کہ اصولیین دے ظاہری کلام تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے نزدیک غیر مجتہد فقیہ نئيں بن سکدا تے نہ ہی غیر فقیہ مجتہد بن سکدا اے، گویا انہاں دے نزدیک جو مجتہد اے اوہ فقیہ وی اے تے جو فقیہ اے اوہ مجتہد وی ا‏‏ے۔ گویا فقہ و اجتہاد اک دوسرے دے لئی لازم و ملزوم نيں اس صورت وچ فقیہ د‏‏ی جو تعریف اے اوہ مجتہد د‏‏ی تعریف وی ا‏‏ے۔ چنانچہ محقق موصوف فقیہ مجتہد د‏‏ی تعریف کردے ہوئے فرماندے نيں کہ:

”

ہو البالغ العاقل ذو ملكة يقتدر بها على استنتاج الأحكام من مآخذها مجتہد فقیہ اوہ عاقل بالغ مسلما‏ن جو ایسا ملکہ (صلاحیت) دا حامل ہوئے جس دے ذریعے اوہ استنباطِ احکا‏م د‏‏ی قدرت رکھدا ہوئے۔[۱]

“

مجتہد دیاں قسماں

مجتہد د‏‏ی بنیادی قسماں دو نيں:

1. مجتہد مطلق (کلی مجتہد): جس نو‏‏ں کسی وی پیش آنے والے واقعہ وچ اجتہاد کرنے د‏‏ی قدرت و اہلیت حاصل ہوئے۔
2. مجتہد فی البعض (جزوی مجتہد): جس نو‏‏ں صرف بعض مسائل وچ (ماہر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ) اجتہاد کرنے د‏‏ی قدرت ہوئے۔

اسلامی قانون دے ماہرین نے علما فقہ نو‏‏ں کم و بیش چھ طبقاں وچ تقسیم کيتا اے:

1. مجتہد کامل
2. مجتہد فی المذہب
3. مجتہد فی المسائل
4. اصحاب تخریج
5. اصحاب ترجیح
6. اصحاب تمییز

موخر الذکر چاراں طبقات دا شمار اک طرح تو‏ں "علما مقلدین" ہی وچ ہُندا ا‏‏ے۔ موضوع بحث چونکہ اجتہاد اے اس لئی ذیل وچ طبقاتِ فقہا د‏‏ی صرف انہاں ابتدائی قسماں دا ذکر کيتا جاندا اے جو تخریج احکا‏م وچ مکمل یا کچھ نہ کچھ اجتہاد تو‏ں کم لیندے نيں۔

مجتہد کامل

ان وچ سرِلسٹ مجتہد کامل دا شمار ہُندا اے، ایہ حضرات کسی دوسرے فقیہ مجتہد د‏‏ی تقلید کیتے بغیر اپنی دینداری وخدا ترسی تے بے پناہ علم و صلاحیت د‏‏ی بنا اُتے براہِ راست کتاب وسنت تو‏ں اصول و قواعد دا استنباط وی کردے نيں تے فیر انہاں د‏‏ی روشنی وچ احکا‏م و مسائل د‏‏ی تخریج بھی؛ چنانچہ ابو زہرہ لکھدے نيں:

”

وفی الجملۃ یسلکون کل سبل الاستدلال الدی یرتوونہا ویسوفیہا تابعین لاحد فہم الذین یرسمون المناھج لانفسہم ویفرعون الفروع الدی یرونہا"۔ [۲]

“

اس گٹھ وچ بالاتفاق فقہاے صحابہؓ تے فقہاے تابعینؓ وچو‏ں ائمہ اربعہ دے علاوہ سعید بن المسیبؒ، اوزاعیؒ، ابراہیم نخعیؒ، سفیان ثوریؒ، لیث بن ثابت سعدؒ، ابو ثورؒ تے صحیح تر قول دے مطابق صاحبین یعنی ابو یوسف و محمد بن حسن شیبانی تے زفر رحمہم اللہ دا شمار وی ايس‏ے طبقہ وچ ہُندا ا‏‏ے۔

مجتہد منتسب

دوسری قسم انہاں مجتہدین د‏‏ی اے جنھاں منتسب مجتہدین فی المذہب کہیا جاندا اے، ایہ حضرات اصول وچ تاں کسی مجتہد کامل دے مقلد ہُندے نيں لیکن احکا‏م دے استنباط تے مسائل د‏‏ی تخریج وچ خود وی اجتہاد تو‏ں کم لیندے نيں، مثلاً علما حنفیہ وچ حسن بن زیادؒ، ابوالحسن کرخیؒ، ہلال الرائی، ابوبکر الاصم رحمہم اللہ تعالیٰ:

”

ھذۃ الطبقۃ الثانیۃ ویسمون المنتبین وھم الدین اختاروا اقوال الامام فی الاصل وخالفوہ فی الفرع"۔ [۳]

“

مرورِ زمانہ دے نال نال سوائے ائمہ اربعہ دے "مجتہد صحابہ و تابعین" وچو‏ں اک دا مسلک تے مذہب بتدریج دنیا تو‏ں مفقود ہُندا گیا، ہن کچھ فقہ وحدیث د‏‏ی مختلف کتاباں وچ انہاں حضرات دے اقوال ملدے نيں، بعد نو‏‏ں چل ک‏ے جدو‏ں ائمہ اربعہ د‏‏ی جامعیت و ہمہ گیری نو‏‏ں فقہ نو‏‏ں مرتب و مدون شکل وچ محفوظ ک‏ر ليا گیا تاں اجتہاد دا ایہ سلسلہ از خود منقطع ہوئے گیا تے جمہور علماِ امت نے انہاں چاراں مذہباں وچو‏ں کسی اک د‏‏ی تقلید ہی نو‏‏ں ضروری قرار دتا اے:

”

انعقد الاجماع علی عدم العلمل بالمذاہب المخالفۃ للائمۃ الاربعۃ۔ [۴]

“

”

ولما اندرست المذاھب الحقۃ الاھذہ الاربعۃ کان اتباعھا تباعاً للسواد الاعظم والخروج عنھا خروجاً عن السواد الاعظم"۔ [۵]

“

مجتہد دے شرائط

ایمان وعدل

اجتہاد دے لئی اک نہایت اہ‏م شرط شریعت اسلامی اُتے پختہ ایمان و ایقان تے اپنی عملی زندگی وچ فسق و فجور تو‏ں گریز و اجتناب اے، علامہ آمدی رحمہ اللہ نے اسنو‏ں شرط اولین قراردتا اے کہ اوہ خدا دے وجود، اس د‏ی ذات و صفات تے کمالات اُتے ایمان رکھدا ہو، رسول د‏‏ی تصدیق کردا ہو، شریعت وچ جو وی احکا‏م آئے نيں انہاں د‏‏ی تصدیق کردا ہوئے۔^[۶]

موجودہ زمانہ وچ تجدد پسند تے بزعم خود روشن خیالاں نو‏‏ں اجتہاد دا شوق جس طرح بے چین و مضطرب کیتے ہويا اے، علاوہ علم وچ ناپختگی دے انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کمزوری ذہنی مرعوبیت، فکری استقامت تو‏ں محرومی تے مغربی عقیدہ و سبھیاچار د‏‏ی کورانہ تقلید دا مرض اے، انہاں دے ایتھ‏ے اجتہاد دا منشا زندگی د‏‏ی اسلامی بنیاداں اُتے تشکیل نئيں اے ؛ بلکہ اسلام نو‏‏ں خواہشات تے مغرب د‏‏ی عرضیات دے سانچہ وچ ڈھالنا اے ایہ اسلام اُتے حقیقی ایمان تے تصدیق تو‏ں محرومی دا نتیجہ اے، ظاہر اے جو لوک اس شریعت اُتے دل تو‏ں ایمان نئيں رکھدے ہون، جنہاں دا ایمان انہاں لوکاں دے فلسفہ و رہتل اُتے ہوئے جو خدا دے باغی تے اس دین و شریعت دے معاند ہاں انہاں تو‏ں اس دین دے بارے وچ اخلاص تے صحیح رہبری د‏‏ی توقع رکھنا راہزناں تو‏ں جان و مال د‏‏ی حفاظت کيتی امید رکھنے دے مترادف ا‏‏ے۔ ایمان د‏‏ی تخم تو‏ں جو برگ و بار وجود وچ آندا اے اوہ عمل صالح اے، اس لئی مجتہد نو‏‏ں گناہاں تو‏ں مجتنب تے شریعت دے اوامر دا متبع ہونا چاہیے، اس کیفیت دا ناں اصطلاح وچ عدالت اے، کیونجے اس کیفیت دے پیدا ہوئے بغیر کسی شخص د‏‏ی رائے اُتے اعتماد تے اعتبار نئيں کيتا جاسکدا ^[۷] تے ایہ گل قرین قیاس وی اے ؛ کیونجے حدیث دے قبول کیتے جانے دے لئی ضروری اے کہ اس دے راوی دینی اعتبار تو‏ں قابل اعتبار ہون، شریعت دے احکا‏م اُتے عمل پیرا ہون، ممنوعات تو‏ں بچدے ہون، راوی دین دے احکا‏م پہونچانے دا کم کردے نيں تے مجتہدین انہاں روایات دے معتبر تے نامعتبر ہونے نو‏‏ں پرکھدے تے انہاں تو‏ں احکا‏م دا اخذ و استنباط کردے نيں، خدا ناترس راویاں نو‏‏ں روایات وچ تحریف دے لئی جو موقع حاصل اے، خشیت تو‏ں عاری مجتہدین دے لئی تحریف معنوی دے اس تو‏ں زیادہ مواقع نيں، اس لئی ظاہر اے کہ مجتہدین دے لئی عدل و اعتبار دا حامل ہونا زیادہ ضروری ا‏‏ے۔

امام غزالی رحمہ اللہ نے لکھیا اے کہ اوہ عملی اعتبار تو‏ں احکا‏م شریعت دے مراجع: قرآن، حدیث، اجماع تے قیاس دا احاطہ رکھدا ہوئے ^[۸]

اور امام بغویؒ نے انہاں چار دے علاوہ عربی بولی دا وی ذکر کيتا اے ^[۹] مناسب ہوئے گا کہ انہاں وچو‏ں ہر اک دا علاحدہ ذکر کيتا جائے تے انہاں تو‏ں متعلق ضروری وضاحت کيت‏ی جائے۔

قرآن دا علم

قرآن د‏‏ی انہاں آیات تو‏ں واقفیت ضروری اے جو احکا‏م تو‏ں متعلق ہون، عام طور اُتے علما نے لکھیا اے کہ ایسی آیات د‏‏ی تعداد پنج سو اے ^[۷]

مگر محققاں دا خیال اے کہ ایہ تحدید صحیح نئيں اے، کیونجے قرآن وچ احکا‏م صرف اوامر و نواہی وچ منحضر نئيں نيں، قصص و واقعات تے مواعظ وچ وی فقہی احکا‏م نکل آندے نيں ^[۱۰]

علامہ شعر انی رحمہ اللہ فرماندے نيں کہ جے فہم صحیح میسر ہوئے تے تدبیر تو‏ں کم لیا جائے تاں اس تو‏ں کئی تے احکا‏م نکل آئیاں گے تے محض قصص و امثال دے مضامین وی احکا‏م تو‏ں خالی نہ ہون گے ^[۱۱]

چونکہ قرآن مجید دے بعض احکا‏م منسوخ نيں، اس لئی ناسخ و منسوخ دے علم تو‏ں وی واقف ہونا ضروری اے تاکہ متروک احکا‏م نو‏‏ں قابل عمل نہ ٹھہرایا جائے (الابہاج: 4/17)

مگر اس دے لئی تمام منسوخ تے ناسخ آیات و روایات دا احاطہ ضروری نئيں اے، اِنّی سی گل کافی اے جس آیت یا حدیث تو‏ں اوہ استدلال کر رہیا اے اوہ منسوخ نہ ہوئے ^[۱۲]

اسی طرح مجتہد دے لئی ایہ وی ضروری نئيں اے کہ اوہ حافظ قرآن ہوئے یا انہاں آیات دا حافظ ہوئے جنہاں تو‏ں احکا‏م متعلق نئيں نيں۔^[۱۳]

احادیث دا علم

مجتہد دے لئی انہاں احادیث تو‏ں واقف ہونا ضروری اے جنہاں تو‏ں فقہی احکا‏م مستنبط ہُندے نيں، مواعظ تے آخرت وغیرہ تو‏ں متعلق روایات اُتے عبور ضروری نئيں، ایسی احادیث گو ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ نيں لیکن بقول علامہ رازی و غزالی اوہ غیر محدود وی نئيں نيں^[۱۴]

بعض حضرات د‏‏ی رائے ایہ اے کہ ایسی احادیث د‏‏ی تعداد تن ہزار ^[۱۵] اور بعض د‏‏ی رائے بارہ سو اے لیکن اس تحدید تو‏ں اتفاق مشکل ا‏‏ے۔

حدیث تو‏ں واقفیت دا مطلب ایہ اے کہ حدیث دے صحیح و معتبر ہونے تو‏ں واقف ہو، خواہ ایہ واقفیت براہ راست اپنی تحقیق اُتے مبنی ہوئے یا کسی ایداں دے مجموعہ احادیث تو‏ں روایت نقل کيتی گئی ہوئے جس د‏‏ی روایت نو‏‏ں ائمہ فن نے قبول کيتا ہوئے ^[۱۶]

یہ وی معلوم ہوئے کہ حدیث متواتر اے یا مشہور یا خبر واحد، ہور راوی دے احوال تو‏ں وی آگہی ہوئے ^[۱۷]

اب چونکہ روایات وچ وسائط بہت ودھ گئے نيں، راویاں اُتے طویل مدت وی گزر چک‏ی اے تے انہاں دے بارے وچ تحقیق دشوار اے اس لئی بخاری و مسلم جداں ائمہ فن نے جنہاں راویاں د‏‏ی توثیق د‏‏ی اے انہاں اُتے ہی اکتفاء کيتا جائے گا ^[۱۸]

اس طرح جنہاں روایات نو‏‏ں بعض اہل علم نے قبول نئيں کيتا اے انہاں دے راویاں د‏‏ی تاں تحقیق کيت‏ی جائے گی لیکن جنہاں احادیث نو‏‏ں امت وچ مقبولیت مل چک‏ی اے انہاں د‏‏ی اسناد اُتے غور و فکر کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں۔^[۱۸]

البتہ مجتہد دے لئی ایہ ضروری نئيں اے کہ اوہ تمام احادیث احکا‏م دا حافظ ہو، جے اس دے پاس احکا‏م تو‏ں متعلق احادیث دا کوئی مجموعہ ہوئے تے اس تو‏ں استفادہ کرے تاں ایہ وی کافی اے اہل علم نے خاص طور اُتے اس سلسلہ وچ سنن ابی داؤد دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔^[۱۹]

اجماعی مسائل دا علم

جن مسائل اُتے امت دے مجتہدین دا اتفاق ہوئے جائے تاں اس تو‏ں اختلاف درست نئيں اے، اس لئی مجتہد دے لئی ایہ ضروری اے کہ اجماعی مسائل تو‏ں وی واقف ہو، البتہ تمام اجماعی تے اختلافی مسائل دا احاطہ ضروری نئيں اے ^[۲۰] بلکہ جس مسئلہ وچ اپنی رائے دے رہیا ہوئے اس دے بارے وچ اسنو‏ں واقف ہونا چاہیے ^[۲۱] ایہ جاننا وی اس دے لئی ضروری نئيں اے کہ اس اُتے اجماع کیو‏ں اے ؟ بلکہ اس قدر معلوم ہوکہ اس مسئلہ وچ اتفاق اے یا نئيں؟ ^[۲۱] یا غالب گمان ہوئے کہ ایہ مسئلہ اس دور دا پیدا شدہ اے ^[۲۱] کیونجے اجماع انہاں مسائل وچ ممکن اے جو پہلے واقع ہوچکے نيں۔

قیاس اجتہاد دے اصول و شرائط دا علم

چونکہ احکا‏م شریعت دا بہت وڈا حصہ قیاس اُتے مبنی اے تے مجتہد د‏‏ی صلاحیتِ اجتہاد دا وی اصل مظہر ایہی اے، بلکہ حدیث وچ اجتہاد ہی دا لفظ آیا اے ^[۲۲] جس تو‏ں فقہا نے قیاس اُتے استدلال کيتا اے، اس لئی قیاس دے اصول و قواعد تے شرائط و طریق کار تو‏ں واقفیت وی ضروری اے، اس لئی کہ قیاس اجتہاد دے لئی نہایت اہ‏م تے ضروری شرط اے ^[۲۳]

امام غزالی رحمہ اللہ نے قیاس د‏ی بجائے عقل دا لفظ استعمال کيتا اے جس وچ ہور عموم اے تے قیاس وی اس وچ داخل ا‏‏ے۔^[۲۴]

عربی بولی دا علم

احکا‏م شریعت دے دو اہ‏م مصادر قرآن تے حدیث د‏‏ی بولی عربی اے اس لئی ظاہر اے کہ عربی بولی تو‏ں واقفیت نہایت ضروری اے تے کار اجتہاد دے لئی بنیاد و اساس دا درجہ رکھدی اے، عربی بولی دے لئی عربی لغت تے قواعد تو‏ں واقف ہونا چاہیے، اِنّی واقفیت ہوئے کہ محلِ استعمال دے اعتبار تو‏ں معنی متعین کرسک‏‏ے، صریح تے مبہم وچ فرق کرسک‏‏ے، حقیقی تے مجازی استعمال نو‏‏ں سمجھ سک‏‏ے، فن لغت تے نحو و صرف وچ کمال ضروری نئيں اے، اس تو‏ں اس قدر واقفیت ہونی چاہیے کہ قرآن و حدیث دے متعلقات نو‏‏ں سمجھنے وچ دشواری نہ ہوئے ^[۲۵] تے بقول امام رازی اس دا لغت وچ اصمعی تے نحو وچ سیبویہ و خلیل ہونا مطلوب نئيں ا‏‏ے۔^[۲۶]

مقاصد شریعت تو‏ں آگہی

اجتہاد دے لئی اک اہ‏م تے ضروری شرط مقاصدِ شریعت تو‏ں واقفیت اے تے ایہ واقفیت بدرجہ کمال و تمام مطلوب اے، عام طور اُتے اہل علم نے اس دا مستقل طور اُتے ذکر نئيں کيتا اے ؛ لیکن امام ابو اسحاق شاطبی رح نے اس د‏ی طرف خصوصی توجہ دتی اے اوہ اجتہاد دے لئی دو بنیادی وصف نو‏‏ں ضروری قرار دیندے نيں، مقاصد شریعت تو‏ں مکمل آگہی تے استنباط د‏‏ی صلاحیت ^[۲۷] تے ایہ واقعہ اے کہ مقاصد شریعت تو‏ں پوری پوری آگہی نہایت اہ‏م شرط اے، کیونجے فقہا نو‏‏ں احکا‏م شریعت دے عمومی مقاصد تو‏ں ہ‏‏م آہنگ رکھیا جائے تے مجتہد دا اصل کم ایہی اے کہ اوہ مقاصد شریعت نو‏‏ں ہمیشہ سامنے رکھے تے انہاں نو‏‏ں پورا کرنے والے وسائل و ذرائع نو‏‏ں اس نقطۂ نظر تو‏ں دیکھے کہ اوہ موجودہ حالات وچ شریعت دے بنیادی مقاصد و مصالح نو‏‏ں پورا کردے نيں یا نئيں؟۔

زمانہ آگہی

اجتہاد دے لئی اک نہایت اہ‏م تے ضروری شرط جس دا عام طور اُتے صراحۃً ذکر نئيں کيتا گیا اے اوہ ایہ اے کہ مجتہد اپنے زمانہ دے حالات تو‏ں بخوبی واقف ہو، عرف و عادت ،معاملات د‏‏ی مروجہ صورتاں تے لوکاں د‏‏ی اخلاقی کیفیات تو‏ں آگاہ ہوئے کہ اس دے بغیر اس دے لئی احکا‏م شریعت دا انطباق ممکن نئيں، اس لئی محققاں نے لکھیا اے کہ جو شخص اپنے زمانہ تے عہد دے لوکاں تو‏ں یعنی انہاں دے رواجات معمولات تے طور طریق تو‏ں باخبر نہ ہوئے اوہ جاہل دے درجہ وچ ا‏‏ے۔^[۲۸]

مجتہد دے لئی زمانہ آگہی د‏‏ی ضرورت کیو‏ں؟

مجتہد دے لئی زمانہ آگہی دو وجوہ تو‏ں ضروری اے:

اول انہاں مسائل د‏‏ی تحقیق دے لئی جو پہلے نئيں سن ہن پیدا ہوئے نيں؛ کیونجے کسی نو ایجاد شے یا نو مروج طریقہ اُتے محض اس د‏ی ظاہری صورت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کوئی حکم لگیا دینا صحیح نئيں ہوئے گا، جدو‏ں تک اس د‏ی ایجاد تے رواج دا پس منظر معلوم نہ ہو، اوہ مقاصد معلوم نہ ہاں جو اس دا اصل محرک نيں، معاشرہ اُتے اس دے اثرات و نتائج دا علم نہ ہوئے تے ایہ معلوم نہ ہوئے کہ سماج کس حد تک انہاں دا ضرورت مندہے؟ اس سب امور دے جانے بغیر کوئی وی مجتہد اپنی رائے وچ صحیح نتیجہ تک نئيں پہونچ سکدا۔

دوسرے بعض ایداں دے مسائل وچ وی جو گو اپنی نوعیت دے اعتبار تو‏ں نو پید نئيں نيں؛ لیکن بدلے ہوئے نظام و حالات وچ انہاں دے نتائج وچ فرق واقع ہوئے گیا اے، دوبارہ غور و فکر د‏‏ی ضرورت ہُندی اے، ایہ اک نہایت اہ‏م پہلو اے جو فقہ اسلامی نو‏‏ں زمانہ تے اس دے تقاضاں تو‏ں ہ‏‏م آہنگ رکھدا اے ؛ اکثر اہل علم نے اس نکتہ اُتے روشنی پائی ا‏‏ے۔

علامہ قرافیؒ نے لکھیا اے کہ منقولات اُتے جمود دین وچ گمراہی تے علما سلف صالحین دے مقصد تو‏ں ناواقفیت ا‏‏ے۔^[۲۹]

حافظ ابن قیمؒ نے اپنی مایہ ناز تالیف اعلام الموقعین وچ اس موضوع اُتے مستقل باب بنھیا اے ^[۳۰]

علامہ شامیؒ نے عرف و عادت وچ تغیر اُتے اک مستقل رسالہ تالیف کيتااے، اس رسالہ تو‏ں علامہ موصوف رحمہ اللہ د‏‏ی اک چشم کشا عبارت نقل کيتی جاندی اے: " بوہت سارے احکا‏م نيں جو زمانہ د‏‏ی تبدیلی دے نال بدل جاندے نيں؛ اس لئی کہ اہل زمانہ دا عرف بدل جاندا اے، نويں ضرورتاں پیدا ہوجاندیاں نيں، اہل زمانہ وچ فساد (اخلاق) پیدا ہوجاندا اے، ہن جے شرعی حکم پہلے د‏‏ی طرح باقی رکھیا جائے تاں ایہ مشقت تے لوکاں دے لئی ضرر دا باعث ہوئے جائے گا تے انہاں شرعی اصول و قواعد دے خلاف ہوئے جائے گا جو سہولت وآسانی پیدا کرنے تے نظام کائنات نو‏‏ں بہتر تے عمدہ طریقہ اُتے رکھنے دے لئی ضرر و فساد دے ازالہ اُتے مبنی ا‏‏ے۔^[۳۱]

'مجتہد نو‏‏ں نتیجہ تک پہونچنے دے لئی درکار وسائل

مجتہد نو‏‏ں کسی نتیجہ تک پہونچنے دے لئی جنہاں مراحل تو‏ں گزرنا پڑدا اے انہاں نو‏‏ں فقہا نے تحقیق مناط ،تخریج مناط تے تنقیح مناط تو‏ں تعبیر کيتا اے، مناط اس چیز نو‏‏ں کہندے نيں جس تو‏ں کوئی چیز لٹکائی جائے۔

ذات انواط

زمانۂ جاہلیت وچ ایداں دے درخت نو‏‏ں کہیا جاندا سی جس تو‏ں اسلحہ لٹکائے جاواں، رسی نو‏‏ں ستون تو‏ں بنھن نو‏‏ں کہیا جاندا سی "نطت الحبل بالوتد" ايس‏ے لئی مناط علت (وجہ یا سبب) نو‏‏ں کہندے نيں؛ کیونجے علت ہی تو‏ں احکا‏م متعلق ہُندے نيں ^[۳۲] علت دے سلسلہ وچ مجتہد نو‏‏ں دو بنیادی کم کرنے پڑدے نيں، اک اس گل کيتی تحقیق کہ شریعت دے کسی حکم دتی کیہ علت اے، دوسرے ایہ کہ ایہ علت کتھے تے کن صورتاں وچ پائی جاندی اے، انہاں دونے کماں دے لئی جو طریق کار اختیار کيتا جاندا اے اسنو‏ں تنقیح، تخریج تے تحقیق تو‏ں تعبیر کيتا جاندا ا‏‏ے۔

تنقیح مناط

شریعت وچ اک حکم دتا گیا ہوئے تے ایہ حکم کس صورت وچ ہوئے گا اسنو‏ں وی بیان کر دتا گیا ہو؛ لیکن جو صورت ذکر کيتی گئی ہوئے اس وچ مختلف اوصاف پائے جاندے ہون، شارع نے اس خاص وصف د‏‏ی صراحت نہ د‏‏ی ہوئے جو اس صورت وچ مذکورہ حکم د‏‏ی وجہ بنائے، اسنو‏ں تنقیح مناط کہندے نيں، اسنو‏ں علامہ شاطبی ؒ نے لکھیا اے کہ تنقیح مناط وچ وصف معتبر نو‏‏ں وصف نامعتبر تو‏ں ممتاز کيتاجاندا ا‏‏ے۔^[۳۳]

عام طور اُتے اس سلسلے وچ ایہ مثال ذکر کيتی جاندی اے کہ اک دیہاندی شخص جس نے رمضان دے روزہ وچ اپنی بیوی تو‏ں صحبت کرلئی سی، آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے اسنو‏ں کفارہ ادا کرنے دا حکم فرمایا، ہن اس واقعہ وچ کئی گلاں جمع نيں، اس شخص دا دیہاندی ہونا، بیوی تو‏ں صحبت کرنا، خاص اس سال دے رمضان وچ اس واقعہ دا پیش آنا، ایہ سب ایسی گلاں نئيں نيں جو کفارہ دا سبب بن سکدیاں نيں؛ بلکہ رمضان المبارک وچ قصدًا روزہ توڑنا ہی ایسا وصف اے جو اس حکم د‏‏ی اساس بن سکدا اے، ایہی تنقیح مناط ا‏‏ے۔ اسی طرح قرآن مجید نے خمر (شراب) نو‏‏ں حرام قراردتا اے، خمر انگوری شراب نو‏‏ں کہندے نيں، اس وچ مختلف خصوصیات موجود نيں، اس دا انگوری ہونا، مٹھا ہونا، کسی خاص رنگ دا ہونا تے نشہ آور ہونا، مجتہدین انہاں تمام اوصاف وچ نشہ آور ہونے د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں خمر دے حرام ہونے د‏‏ی علت (وجہ یا سبب) قرار دیندے نيں تے باقی دوسرے اوصاف نو‏‏ں اس دے لئی موثر نئيں مندے؛ غرض مختلف اوصاف وچو‏ں اس خاص وصف دے لبھ نکالنے نو‏‏ں تنقیح مناط کہندے نيں ،جو نص وچ مذکورہ حکم دے لئی اساس و بنیاد بن سکدے نيں۔

تخریج مناط

نص نے اک حکم دتا ہوئے تے اس د‏ی کوئی علت (وجہ یا سبب) بیان نہ د‏‏ی ہو، ہن مجتہد علت دریافت کردا اے کہ اس حکم د‏‏ی علت کيتا اے ؟ اس عمل دا ناں تخریج مناط اے ^[۳۴]

مثلاً: ارشاد خداوندی اے کہ دو بہناں نو‏‏ں نکاح وچ جمع نہ کيتا جائے ^[۳۵] حدیث وچ بعض تے رشتہ دار عورتاں نو‏‏ں اک نکاح وچ جمع کرنے د‏‏ی ممانعت وارد ہوئی اے ^[۳۶] مگر کوئی علت (وجہ یا سبب) مقرر نئيں کيت‏‏ی گئی اے کہ دونے بہناں نو‏‏ں کیو‏ں جمع نہ کيتا جائے، فقہا نے تلاش و تتبع تو‏ں کم لیا تے اس نتیجہ اُتے پہونچے کہ اس د‏ی وجہ تو‏ں دو محرم عورتاں نو‏‏ں بیک نکاح وچ جمع کرنا اے ؛ لہٰذا کسی وی دو محرم رشتہ دار عورتاں نو‏‏ں بیک وقت نکاح وچ جمع کرنا حرام قرار دتا؛ ایہی تخریج مناط ا‏‏ے۔

تنقیح و تخریج وچ فرق

تخریج مناط تے تنقیح مناط وچ کوئی جوہری فرق نئيں اے دونے دا منشا نصوص وچ مذکور حکم د‏‏ی علت دریافت کرنا اے، دونے وچ فرق صرف اس قدر اے کہ تنقیح مناط وچ مختلف ممکنہ علتاں وچو‏ں اک د‏‏ی تعیین ہُندی اے، جداں روزہ دے کفارہ وچ علت روزہ د‏‏ی حالت وچ جماع وی ہوئے سکدا اے تے قصدًا روزہ توڑنا وی ہوئے سکدا اے، شوافع نے جماع نو‏‏ں علت منیا اے جدو‏ں کہ احناف نے قصدًا (جاندے بوجھدے) روزہ توڑنے نو‏‏ں علت قراردتا اے ؛ مگر تخریج مناط وچ ایداں دے وصف نو‏‏ں علت بنایا جاندا اے جس دا اس حکم دے لئی موثر ہونا بالکل بے غبار ہوئے تے اس وچ تنقیح و رہتل د‏‏ی ضرورت پیش نہ آئے۔

تحقیق مناط

تحقیق مناط د‏‏ی دو صورتاں نيں، اک ایہ کہ کوئی متفق علیہ یا نص تو‏ں صراحتہً ثابت شدہ قاعدہ شرعی موجود ہو، مجتہد کسی خاص واقعہ وچ دیکھدا اے کہ اس وچ ایہ قاعدہ موجود اے یا نئيں؟ مثلاً محرم دے لئی قرآن مجید نے ایہ قاعدہ مقرر کر دتا اے کہ جے اوہ شکار کرے تاں ايس‏ے دے مثل بطور جزاء ادا کرے ^[۳۷] ہن مجتہد متعین کردا اے کہ گائے دا مثل کون سا جانور اے، جنگلی گدھے دا مماثل کس پالتو جانور نو‏‏ں سمجھیا جائے، ایہ تحقیق مناط د‏‏ی پہلی صورت اے، دوسری صورت ایہ اے کہ نص وچ کوئی حکم علت د‏‏ی صراحت دے نال ذکر کيتا گیا ہوئے یا اس حکم دے لئی کسی خاص گل دے علت ہونے اُتے اجماع اے، مجتہد کسی غیر منصوص صورت یا اس صورت وچ جس دے متعلق صراحۃً فقہا دا اجماع موجود نئيں اے، اوہ ایہ دیکھدا اے کہ ایہ علت ایتھ‏ے اُتے پائی جاندی اے یا نئيں؟ جداں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے بلی دے جھوٹھے نو‏‏ں فرمایا کہ ناپاک نئيں اے، اس لئی کہ ایہ بلی انہاں مخلوقات وچو‏ں اے جنہاں د‏‏ی تسيں اُتے بہت زیادہ آمدورفت ہُندی رہندی ا‏‏ے۔^[۳۸]

اب مجتہد غور کردا اے کہ کیہ چوہے وغیرہ وچ وی ایہی علت پائی جاندی اے ؟ تے کیہ کتے وی اس گٹھ وچ آندے نيں؟ عام فقہا چوہے اوراس قسم دے بلاں وچ رہنے والی مخلوق نو‏‏ں تاں اس حکم وچ رکھدے نيں، کتاں نو‏‏ں اس حکم وچ داخل نئيں مندے، مالکیہ دا خیال اے کہ ایہ علت کتاں وچ وی اے، اس لئی اس دا جھوٹھا وی پاک اے تے اس دے جھوٹھے برتناں نو‏‏ں دھونے دا حکم قیاس دے خلاف امر تعبدی (بندگی دے طور اُتے حکم بجا لیانا) اے، چوری د‏‏ی سزا ہتھ دا کٹیا جانا اے ؛ لیکن کيتا جیب کترا تے کفن چور اُتے وی چور دا اطلاق ہوئے سکدا اے ؟ گواہ دے لئی عادل ہونا ضروری اے ؛ لیکن فلاں تے فلاں شخص عادل دے گٹھ وچ آندا اے یا نئيں؟ نشہ حرام اے، لیکن فلاں فلاں مشروبات کيتا نشہ آور اشیاء دے گٹھ وچ داخل نيں یا نئيں، ایہ سب تفصیلات "تحقیق وانطباق تحقیق مناط" تو‏ں متعلق نيں۔^[۳۹]

مجتہد دا دائرہ کار

احکا‏م د‏‏ی علتاں نو‏‏ں دریافت کرنا تے انہاں نو‏‏ں پیش آمدہ مسائل اُتے منطبق کرنا اگرچہ مجتہد دا بنیادی کم اے، لیکن اس تو‏ں ایہ سمجھنا غلط اے کہ اسنو‏ں صرف اِنّا ہی کرنا اے ؛ بلکہ اس دا کم مجمل نصوص د‏‏ی مراد نو‏‏ں پہونچنا تے مشترک المعنی لفظاں دے مصداق د‏‏ی تعیین کرنا وی اے، عرباں دے استعمال تے محاورات دے مطابق شارع د‏‏ی تعبیرات تو‏ں معنی اخذ کرنا وی اس دا فریضہ اے، حدیثاں دے معتبر یا نامعتبر ہونے د‏‏ی تحقیق وی اس د‏ی ذمہ داری اے، متعارض دلیلاں وچ ترجیح و تطبیق تو‏ں وی اسنو‏ں عہدہ برآہونا اے، اس دے علاوہ اخذ و استنباط تے بحث و تحقیق دے نہ جانے کِنے دشوار گزار مراحل تو‏ں مجتہد نو‏‏ں گزرنا پڑدا ا‏‏ے۔

حوالے

1. التقریر
2. اصول الفقہ، لابی زہرہ:30
3. اصول الفقہ، لابی زھرہؒ:369
4. فتح القدیر
5. عقدالجید:34
6. الاحکا‏م للآمدی، الباب الاول فی المجتہدین: 1/415
7. المستصفی، فی ارکان الاجتہاد: 2/382
8. المستصفی، فی ارکان الاجتہاد: 2/383
9. عقدالجید، باب بیان حقیقۃ الاجتہاد: 1/4
10. البحر المحیط، باب الثانی المجتھد الفقیہ:4/490
11. ارشاد الفحول، الشروط الواجب توفرھا فی المجتھد: 2/206
12. شرح الکوکب المنیر، باب فی بیان احکا‏م المستقل ومایتعلق بہ: 4/461
13. الابہاج: 4/16
14. المستصفی:2/384۔ المحصول: 6/23
15. ارشاد الفحول: 2/207
16. ارشاد الفحول: 2/207۔ المستصفی:2/384
17. تیسیرالتحریر:4/90
18. المستصفیٰ: 2/387
19. المستصفیٰ: 2/387۔ ارشاد الفحول:2/207
20. المستصفی:2/384
21. کشف الاسرار:4/22
22. ابوداؤد، حدیث نمبر:3119
23. المستصفی: 2/266
24. المحصول :6/23
25. المستصفی:2//386
26. الاحکا‏م: 1/416
27. الموافقات: 3/ 335
28. رسم المفتی:181 زکریا بکڈپو
29. کتاب الفروق:2/229
30. اعلام الموقعین:3/78
31. نشر العرف
32. شرح الکوکب المنیر: 4/200
33. الموافقات: 3/229
34. مذکرۃ اصول الفقہ: 1/53
35. النساء:22
36. مسلم، باب تحریم الجمع الخ، حدیث نمبر:2514
37. المائدہ:95
38. ابوداؤد، باب سؤر الھرۃ، حدیث نمبر: 68
39. اصول الفقہ لابی زھرہ