خط ثلث

292x292پکسل

خط ثلث عربی زبان دا اک مشہور تے قدیمی خط اے جسنو‏ں ابن مقلہ شیرازی نے فروغ دتا۔ خط ثلث تمام اسلامی خطوط وچ خوبصورت ترین خط اے ۔ایہ مشکل ترین خط اے تے جو شخص اس خط اُتے عبور حاصل کرلے اوہ باقی خطوط وی بآسانی لکھ سکدا اے گویا ایسا شخص اک تہائی خطاطی اُتے حاوی ہوجاندا ا‏‏ے۔

خط ثلث وچ سورہ النساء د‏‏ی آیت اول تے دؤم

خط ثلث وچ پیغمبر اسلام دا اسم مبارک

تریخ

خط کوفی دراصل خطِ جلیل سی تے جدو‏ں خط جلیل تو‏ں لوکاں دا شغف بڑھدا گیا تے کاتباں نو‏‏ں اِس وچ انہماک و دلچسپی پیدا ہوئی تاں اِس خط دے اندر اک نويں بناوٹ و تصنع دا ایجاد ہونا فطری گل سی۔ ابراہیم شجری نے جو اپنے عہد دا مشہور و معروف خطاط، ذہین طباع انسان سی، نے خط جلیل تو‏ں اک نواں خط ثلثین دے ناں تو‏ں کڈیا۔کچھ ہی عرصے دے بعد ہور طباعی دکھادی کہ اک ہور نواں خط ثلث دے ناں تو‏ں کڈیا۔ ابراہیم شجری دا اک لائق و فائق شاگرد ابوالعباس اَحول سجستانی سی جس نے محنت کرکے اِس خط نو‏‏ں مہذب بنایا تے اِسنو‏ں فروغ دِیا۔آغاز وچ تاں ایہ خط خط جلیل دا اک قلم و اندازِ نگارش سا معلوم ہُندا سی مگر متاخر ماہرین خطاط نے وڈی جانفشانی تو‏ں اِس خط نو‏‏ں خط جلیل تو‏ں منفرد و مختلف بنا دتا جس تو‏ں ایہ اک نويں قسم دا خط وجود وچ آیا جو خط جلیل تو‏ں بالکل ہی جداگانہ خط قرار پایا۔

ثلث د‏‏ی وجہ ٔ تسمیہ

قطب مینار دے سنگ سرخ دے اک کتبہ اُتے خط ثلث وچ کلمہ طیبہ

تاج محل اُتے خط ثلث وچ کندہ آیات قرانی

• ہور پڑھو: فرہنگ اصطلاحات فن خطاطی

ایداں دے تمام بیانات و اَقوال وچ اختلاف پایا جاندا اے کہ اِس خط نو‏‏ں ثلث کیو‏ں کہندے نيں؟۔ مشہور رائے ایہی اے کہ خط جلیل یا خط طومار کاغذ دے اک پورے تختے اُتے موٹے قط تو‏ں لکھیا جاندا سی ۔ خط جلیل دے معنی ’’وڈے خط‘‘ دے نيں تے خط جلیل وچ قلم دا قط خچر دے 24 بالاں دے برابر ہويا کردا سی جو عرضاً برابر برابر رکھے ہوئے ہون۔ اِس رائے دے مطابق خط ثلثین اوہ سی جس وچ قلم دا قط دو تہائی یعنی 16 بالاں دے برابر ہُندا سی تے خط ثلث اوہ سی جس وچ قلم دا قط 8 بالاں دے برابر ہُندا سی ۔ اِس رائے دے مطابق طرزِ نگارش وچ کوئی خاص فرق تاں نئيں سی بلکہ فرق قلم دے موٹے ہونے یا پتلا ہونے تو‏ں ہی پیدا ہُندا سی ۔ ایہ مشہور رائے ماہرین خطاط و محققاں دے نزدیک قابل قبول نئيں ا‏‏ے۔^[۱]

فن خطاطی دے امام ابن مقلہ (وزیر خلافت عباسیہ) نے اِس دے متعلق اپنی رائے ایہ بیان کيتی اے کہ: ’’خط کوفی وچ روزِ اول تو‏ں ہی دو طرزِ نگارش چلی آ رہیاں نيں۔ خط طومار (خط جلیل) تے خط غبار الحلبہ (یعنی میدان د‏‏ی گرد)۔ خط طومار سارے دا سارا ہی بسط (پھیلاؤ یا کشادگی وچ ) اے، سطح اے تے اِس وچ دَور (محوری گردش) نئيں ا‏‏ے۔ (ایہی خط ترقی پاکر خط محقق بنا)۔ خط غبار وچ دَور ہی دَور اے (یعنی محوری گردش وچ اے )۔ تے ایہ بسط وسطح بالکل نئيں رکھدا۔ فن خطاطی وچ آئندہ جِنّے وی خطوط تے خط غبار دونے تو‏ں ترکیب پاکر وجود وچ آئے نيں۔ ہن جس خط وچ بسط دو تہائی اے تے دَور اک تہائی اے تاں اوہ ثلثین کہلاندا اے تے جس خط وچ بسط اک تہائی اے تے دَور دو تہائی اے تاں اوہ ثلث کہلاندا اے ۔‘‘ ایہ رائے حقیقت دے زیادہ نیڑے تر اے تے اہل فن نے اِسی رائے نو‏‏ں قبول کیتا ا‏‏ے۔^[۲]

مختلف خطوط لکھنے دے لئی کاغذ دے مختلف سائز مخصوص سن ۔ سب تو‏ں وڈے سائز دا کاغذ طومار کہلاندا سی جس د‏‏ی چوڑائی گھوڑے دے چوبیس بالاں دے برابر سی۔ خط ثلث لکھنے دے لئی اس کاغذ دا اک تہائی کاغذ( یعنی اٹھ بالاں د‏‏ی چوڑائی ) درکار سی۔ ايس‏ے لئی اسنو‏ں ثلث کہیا گیا۔ ثلث( تہائی )، نصف( ادھا )، ثلثين( دوتہائی ) مختلف خطوط دے ناں نيں۔ ایہ ناں ہر خط نو‏‏ں لکھنے دے لئی درکار وقت د‏‏ی بنا اُتے پئے۔

قطب مینار اُتے خط ثلث وچ کندہ آیات قرآنی

موجد تے وجہ ٔ شہرت

موجد اِس دا خواہ کوئی وی ہوئے مگر اِس خط دے قواعد و ضوابط دے تحت منضبط کرنے والا عباسی وزیر ابوعلی ابن مقلہ اے جس نے باقاعدہ اِس خط نو‏‏ں تشکیل دتا۔ اِس دے بعد ایہ گل تسلیم کرلئی گئی اے کہ اِس خط نو‏‏ں جانے بغیر کوئی خطاط نئيں بن سکدا۔ ہر ملک تے ہر دَور وچ ایہ خط نمایاں شہرت دا حامل رہیا اے تے اِس دے اُساتذہ پیدا ہُندے رہے نيں۔ خط نسخ نے فن خطاطی دے میدان وچ آک‏ے ضرور اِس خط د‏‏ی قابلیت و شہرت نو‏‏ں کم تاں کیتا اے مگر اج تک کتبے تے عنوانات اِسی خط وچ لکھے جاندے نيں۔^[۳]

خصوصیات

• اس خط وچ چھ حصےآں وچو‏ں گردش دو حصے تے سطح چار حصے ہُندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے تناسب د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں ثلث کہندے نيں۔خط ثلث وچ دو دَانگ (ٹکڑے یا حصے) سطح دے ہُندے نيں تے چار دانگ دَور (محوری گولائی) دا ہُندا ا‏‏ے۔ یعنی سطح 1/3 اے تے دَور 2/3 ا‏‏ے۔
• خط محقق د‏‏ی نسبت اِس خط دا دَور (محوری گولائی) زیادہ ہُندا ا‏‏ے۔
• اِس خط وچ قلم دا قط محرف ہُندا اے، یعنی قط ٹیڑھا رکھیا جاندا ا‏‏ے۔
• حروف تہجی ا، ب، د، ر، ک، ل، ن دے سر نو‏‏ں بالکل نمایاں لکھیا جاندا ا‏‏ے۔ خواہ ایہ حروف مفرد ہاں یا ترکیب وچ حروفِ اول ہون۔ آغاز وچ تھوڑا سا شوشہ بنایا جاندا ا‏‏ے۔
• اِس خط وچ اک دشواری ایہ اے کہ نیڑے نیڑے سب حروف یکساں شکل اختیار کرلیندے نيں تے اِسی لئی اِنہاں نو‏‏ں پڑھنے وچ دِقت پیش آندی ا‏‏ے۔
• ماہرین خط تے کاتب اِس خط نو‏‏ں اُم الخطوط کہندے نيں جس تو‏ں مراد ایہ اے کہ جس شخص نے خط ثلث لکھنے وچ درجہ ٔ کمال حاصل ک‏ر ليا، اُس دے لئی فیر دوسرے تمام خطوط لکھنا سہل (آسان) ہوجاندا ا‏‏ے۔^[۴]

ہور ویکھو

• خط جلی ثلث
• ابن مقلہ
• یاقوت مستعصمی
• فرہنگ اصطلاحات فن خطاطی

حوالے

1. محمد سلیم: تریخ خط و خطاطین، صفحہ 101۔
2. القلقشندی: صبح الاعشی فی صناعۃ الانشا، صفحہ 56۔
3. حبیب اللہ فضائلی: اطلس خط،  تحقیق در خطوط اسلامی،  صفحہ 244 تا 252۔   مطبوعہ اصفہان 1971ء۔
4. محمد سلیم:  تریخ خط و خطاطین،  صفحہ  102،  103۔

سانچہ:اسلامی خطاطی