تریخ یعقوبی

تریخ یعقوبی اس کتاب نو‏‏ں کتاب التریخ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

تعارف مصنف

احمد بن ابی یعقوب بن جعفربن وَہْب بن واضح یعقوبی تیسری صدی ہجری قمری دا مؤرخ تے جغرافیہ دان ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی ہور کتاباں وچ البلدان تے مشاکلۃ الناس لزمانہم شامل نيں۔ اوہ اپنے اجداد د‏‏ی مانند شیعیت د‏‏ی جانب رجحان رکھدے سن تے بنو عباس دے دربار دا کاتب سی ۔ انہاں نے 284ھ وچ وفات پائی۔

کتاب دا تعارف

یہ کتاب دو حصےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ کتاب دا پہلا حصہ اسلام تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس حصے وچ اک مقدمہ سی لیکن اس وقت اوہ دسترس وچ نئيں ا‏‏ے۔ موجودہ کتاب انسان دے آغاز تو‏ں شروع ہوئی اے جس وچ حضرت آدمؑ تو‏ں لے ک‏ے حضرت عیسیٰؑ تک د‏‏ی تریخ ذکر اے، ہور دنیا وچ آباد مختلف قوماں تے بادشاہاں دا تریخ وار ذکر ہويا ا‏‏ے۔ یعقوبی نے فارس دے بادشاہاں د‏‏ی فصل وچ قدیم ایران د‏‏ی تریخ بیان کيتی اے تے ملک دے دفتری نظام تے ساسانی بادشاہاں دے حکومت‏ی مراتب دے بارے وچ قیمتی معلومات داں نيں۔

یعقوبی پیغمبراں د‏‏ی تریخ وچ قرآن مجید، اسلامی ماخذاں، یہودیاں تے عیسائیاں د‏‏ی مقدس کتاباں تے چار انجیلاں تو‏ں نقل کردا ا‏‏ے۔

تریخ بنی اسرائیل دا مآخذ

بنی اسرائیل تو‏ں مربوط عمدہ مطالب کتاب مقدس تے کتاب بناں غار گنجینہ ہا تو‏ں نقل کردا ا‏‏ے۔ قدیمی ایرانی تریخ دے مخصوص مآخذ: قدیم ایران تے ساسانیاں د‏‏ی تریخ دے لئی درج ذیل کتاباں تو‏ں استفادہ کردا اے: گاہنامگ پہلوی اے کہ جو خود آئین نامگ تو‏ں وڈی ا‏‏ے۔ خوذای نامگ جو ساسانیاں د‏‏ی حکومت‏ی تریخ اے جو یعقوبی دے مآخذاں وچو‏ں ا‏‏ے۔ اصلی مآخذاں تو‏ں تریخ مرتب کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ساسانیاں دے دور حکومت کیت‏‏ی شناخت دے لئی تریخ یعقوبی قدیمی ترین تے اہ‏م ترین مآخذ سمجھی جاندی ا‏‏ے۔

یعقوبی تریخ نگاری وچ معتدل رویے دا حامل اے تے خطبے، اخلاقی تے سیاسی وصایا تے حکومت‏ی خطوط نقل کرنے وچ یعقوبی نے نہایت باریک بینی تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں اقوام د‏‏ی سیاسی تریخ دے متعلق معلومات نئيں سن تاں انہاں د‏‏ی تہذیبی تریخ نو‏‏ں ذکر کردا ا‏‏ے۔

دوسری جلد

یعقوبی نے اپنی تصنیف وچ جغرافیہ تو‏ں مربوط ابحاث وی ذکر کيت‏یاں ناں۔ ہور اس نے ایران تے روم د‏‏ی تریخ وچ ہر روز دے رونما ہونے والے واقعات اُتے وی توجہ دتی ا‏‏ے۔ اس نے ولادت حضرت عیسیٰؑ تے رسول اللہ د‏‏ی ولادت، بعثت، وفات ايس‏ے طرح خلفائے اسلامی دے آغاز خلافت دے متعلق معلومات علمِ نجوم د‏‏ی روشنی وچ وی ذکر کيت‏یاں ناں۔ ایہ معلومات انہاں نے محمد بن موسیٰ خوارزمی تے ماشاء اللّہ یہودی جداں منجمین تو‏ں حاصل کيت‏یاں ناں۔

تریخ یعقوبی د‏‏ی دوسری جلد اسلام د‏‏ی تریخ تو‏ں مخصوص ا‏‏ے۔ اس جلد دے آغاز وچ حیاتِ طیبہ پیامبرِ اسلامؑ تا بعثت، ہجرت، عرب سفرا، کاتب تے ازواجِ پیغمبرؑ دا ذکر ا‏‏ے۔ خلفائے راشدین یعنی حضرت ابوبکرؓ، حضرت عمرؓ، حضرت عثمانؓ، حضرت علیؓ د‏‏ی خلافت دے واقعات دے نال نال حضرت امام حسنؓ د‏‏ی خلافت دے واقعات وی بیان کیتے گئے نيں۔ فیر اموی تے عباسی خلفا د‏‏ی حکومتاں د‏‏ی تاریخِ خلافت دے لحاظ تو‏ں 259 ہجری قمری تک دے واقعات ذکر کیتے نيں۔ ایہ کتاب دے پنجويں حصہ اُتے محیط اے جداں کہ مسعودی نے اپنی تریخ د‏‏ی کتاب (مروج الذہب) وچ عباسیاں تے انہاں تو‏ں ملحق سلاطین د‏‏ی اخبار دے عنوان تو‏ں اک باب کیتا تے اس وچ متعلقہ عنوان دے متعلق اخبار نقل کيت‏یاں ناں تے احتمال اے کہ تریخ یعقوبی وچ ايس‏ے کتاب دا ایہی حصہ اپنی تریخ وچ ذکر کیتا ا‏‏ے۔

کتاب دے دوسرے حصے وچ روایات د‏‏ی تحقیق تے انہاں دے انتخاب د‏‏ی روش پیش نظر ا‏‏ے۔ اس نے ہور اخباری رجحان رکھنے والے مؤرخین جداں محمد بن جریر طبری د‏‏ی مانند روایات د‏‏ی اسناد ذکر نئيں کيت‏یاں ناں بلکہ اس نے احادیث دے راویاں مؤررخین د‏‏ی روایات د‏‏ی چھان بین تے انہاں دے باہمی تفاوت دے بعد اک جامع تریخ نو‏‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔ یعقوبی نے اس جلد دے مقدمہ وچ کتاب دے مصادر دے تعارف دے ضمن وچ راویاں، مؤرخین، محدثین د‏‏ی اک تعداد تے دوسری تیسری صدی دے مشہور نسب شناساں دے ناں ذکر کیتے نيں۔

خصوصیات

اس کتاب د‏‏ی بعض خصوصیات جداں ائمہ دے احوال دا بیان کرنا مؤلف دے شیعہ ہونے د‏‏ی بیان گر نيں جدو‏ں کہ بعض اس تو‏ں درست نئيں سمجھدے نيں۔ بنو عباس دے بارے وچ اس دا رویہ معتدل رہیا اے تے اس د‏ی نسبت کچھ ناخوشگوار واقعات جداں قتل ابن ہُبَیرہ، ابو مسلم خراسانی و سقوطِ برمکیان دے بارے وچ اس نے مناسب گفتگو د‏‏ی اے ایتھ‏ے تک کہ حضرت امام موسی کاظم د‏‏ی وفات دے متعلق وبسیاں د‏‏ی خبر اُتے اکتفا کیتا ا‏‏ے۔ یعقوبی نے اپنے زمانے دے نزیک دے واقعات دے واقعات نو‏‏ں مختصر نقل کیتا اے، جداں قیام علی بن محمد صاحب الزنج۔ لیکن ایہ اختصار تریخ یعقوبی د‏‏ی اہمیت تے علمِ تریخ وچ افادیت اُتے مؤثر نئيں ا‏‏ے۔

یہ کتاب بعد وچ آنے والے مؤرخین دے مورد توجہ رہی جداں کہ مسعودی اسلام تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ نویسی وچ یعقوبی د‏‏ی پیروی د‏‏ی اے تے بوہت سارے مطالب اس تو‏ں لئی نيں۔ چھیويں صدی ہجری وچ مجمل التواریخ و القصص دے پاس تریخ یعقوبی سی لہذا اس نے اس تریخ تو‏ں مطالب نقل کیتے نيں۔

حوالے