اُتّراکھنڈ

اُتّراکھنڈ उत्तराखण्ड
بھارت وچ صوبہ
مہر
بھارت وچ اُتّراکھنڈ دا محل وقوع
اتراکھنڈ دا نقشہ
دیس	بھارت
قائم	09-11-2000
راجگڑھ	دیہرادون
ضلعے	13
حکومت
• گورنر	کرشنا کانت پال
• وزیر اعلیٰ	ترویدرا سنگھ راوت (بھاجپا)
• وزیر اعظم	نرندر مودی
• صوبائی اسمبلی	71 پارلیمانی
• پارلیمانی ہلکے	5
رقبہ
• کل	۵۳,۴۸۳ مربع کلومیٹر (۲۱,۰۰۰ مربع میل)
آبادی (2011)
• کل	۱۰,۰۸۶,۲۹۲
منطقۂ وقت	بھارتی معیاری ویلا (UTC+5:30)

اُتّراکھنڈ، شمالی بھارت وچ واقع اک صوبہ اے۔ سن 2000 توں 2006 تک ایہہ اُتّرانچل دے نام نال جانیا جاندا سی۔ جنوری 2007 وچ مقامی لوکاں دیاں بھاوناواں نوں دھیان وچ رکھدے ہوئے راج دا آدھکارک نام بدلکے اُتّراکھنڈ کر دتا گیا۔ اترکھنڈ دا اساری 9 نومبر 2000 نوں کئی سالاں دے تحریک دے بعد بھارت لوک-راج دے ستائیویں راج دے روپ وچ کیتا گیا سی۔ راج دی سیماواں اتر وچ تبت اتے مشرق وچ نیپال نال لگدیاں ہن۔ پچھم وچ ہماچل پردیش اتے دکھن وچ اتر پردیش اس دی سیما نال لگے راج ہن۔ سن 2000 وچ اپنے گٹھن توں پہلاں ایہہ اتر پردیش دا اک حصہ سی۔ حکایتی ہندو گرنتھاں اتے پرانے ساہت وچ اس کھیتر دا چرچہ اتراکھنڈ دے روپ وچ کیتا گیا اے۔ ہندی اتے سنسکرت وچ اتراکھنڈ دا مطلب اتری کھیتر جاں حصہ ہندا اے۔ راج وچ ہندو دھرم دی پوترتم اتے بھارت دیاں سبھ توں وڈیاں ندیاں گنگا اتے جمنا دے ادگم تھاں ہولی ہولی گنگوتری اتے یمنوتری اتے ایہناں دے تٹاں اتے بسے ویدک رہتل دے کئی اہم تیرتھستھان ہن۔

پراتتو ثبوتاں توں سانوں پتہ لگدا اے کہ پراگیادک ویلے وچ اس کھیتر وچ انساناں دا وجود سی۔ پرانے بھارت دے ویدک دور دے ویلے اس کھیتر پرانے کرو اتے پانچال راج (مہاجنپد) دا اک حصہ سی۔ ایہہ کھیتر دے سب توں پہلے پرمکھ راجونشاں وچ کنند سن، جو دوجی صدی عیسیٰ سابق وچ کماؤں وچ راج کردے سن، اتے شو دے بھکت سن۔ کالسی وکھے اشوک دے شلالیکھ اس کھیتر وچ بدھ دھرم دی وی موجودگی درساؤندے ہن۔ مدھ یگ دے دوران، اس پورا کھیتر کماؤں اتے گڑوال نام کے راجاں دے ماتحت اکتر ہو گیا سی؛ دوہاں نوں 19 ویں صدی دی شروعات تک نیپال دے گورکھیاں نے پھڑ لیا۔ 1816 وچ، سگولی دا معاہدہ دے حصے وجوں جدید اتراکھنڈ دے زیادہ تر حصے نوں نیپال ولوں انگریزاں نوں سونپیا گیا سی۔ بھارت دے آزاد ہون توں بعد، پورا اُتّراکھنڈ کھیتر اتر پردیش راج دا حصہ بن گیا۔

اُتّراکھنڈ نوں ہمالیا دے قدرتی ماحول، اتے دکھن وچ واقع بھابھر اتے ترائی دے میداناں لئی جانیا جاندا اے۔ بہت سارے پوتر ہندو مندراں اتے تیرتھ ستھاناں دے ہون کارن، اسنوں دیوزمین (پرمیشر دی دھرتی) دے نام توں وی جانیا جاندا اے۔ راج دے جدی لوکاں نوں عامَ طور اُتے اتراکھنڈی کیہا جاندا اے، جاں اپنے مول کھیتر دے بنیاد تے گڑھولی جاں کماؤنی۔ بھارت دی 2011 دی مردمشماری دے مطابق، اتراکھنڈ دی آبادی 10,086,292 اے، جس کارن ایہہ بھارت وچ 20 واں سبھ توں ودھ جنآبادی والا راج اے۔ دیہرادون، اُتّراکھنڈ دی انترم راجگڑھ ہون دے نال اس راج دا سبھ توں بہت وڈا نگر اے۔ گیرسین نامک اک چھوٹے جاے قصبے نوں اس دی جغرافیائی حالت نوں ویکھدے ہوئے مستقبل دی راجگڑھ دے روپ وچ پیش کیتا گیا اے پر وواداں اتے زریعاں دی انہوند دے چلدے اجے وی دیہرادون غیرمستقل راجگڑھ بنیا ہویا اے۔ صوبے دی اچّ عدالت نینیتال وچ اے۔

شبد اُتپتّی

اُتّراکھنڈ دا نام سنسکرت شبد اُتّر اتے کھانڈ توں لیا گیا اے۔ اس نام نوں شروعاتی ہندو گرنتھاں وچ "کیدارکھنڈ" (حال دن گڑوال) اتے "مانسکنڈ" (حال دن کماؤں) دے سانجھے کھیتر وجوں لبھیا گیا اے۔ پرانے پران وچ بھارتی ہمالیا دے مرکزی کھیتر نوں اُتّراکھنڈ کیہا گیا سی۔^[۱]

حالانکہ، 1998 وچ جدوں اس کھیتر نوں بھارتی جنتا پارٹی دی اگوائی والی مرکزی سرکار اتے اتر پردیش دی صوبہ سرکار نے نویں راج دے مڑقیام دے نویں دور دی شروعات کیتی سی، ادوں اترانچل ناں دتا گیا سی۔ اس نام بدلاء نے وکھرے راج لئی کارکنّ سن بہت اتے سارے لوکاں دے وچ بھاری اختلاف پیدا کیتا، جنہاں نے اسنوں اک سیاسی ایکٹ وجوں دیکھیا۔^[۲] اُتّراکھنڈ دا ناں اس کھیتر وچ بہت مشہور رہا، جدوں کہ اترانچل نوں سرکاری ورتوں ولوں پرچلت کیتا گیا سی۔

اگست 2006 وچ، بھارت دی مرکزی کیبنٹ نے اتراکھنڈ صوبائی اسمبلی دیاں منگاں دے مطابق اترانچل دے ناں نوں بدلن دی رضا مندی دتی۔ اس نظام دا قانون اکتوبر 2006 وچ اتراکھنڈ صوبائی اسمبلی نے پاس کیتا،^[۳] اتے مرکزی کیبنٹ پارلیمنٹ دے سرد رتّ سیشن وچ اس بلّ نوں لیایا۔ بلّ پارلیمنٹ ولوں پاس کیتا گیا سی اتے دسمبر 2006 وچ اس ویلے دے صدر اے پی جے عبدل کلام ولوں قانون وچ ہستاکھر کیتے سن اتے 1 جنوری 2007 توں بعد صوبے نوں اتراکھنڈ دے روپ وچ جانیا جاندا اے۔^[۴]

جغرافیہ

اُتّراکھنڈ دا کل کھیترپھل 53,483 کلومیٹر اے،^[۵] جسدا 86% حصہ پہاڑی اے اتے 65% حصے وچ جنگل ہن۔^[۵] راج دے اتری حصے دے بہت وڈے شیتر وچ ہمالیا دی انچی پہاڑیاں اتے گلیشیئر پھیلے ہوئے ہن۔ انھیویں صدی دے پہلے حصے وچ پورے بھارت وچ سڑکاں، ریلوے لائیناں اتے ہور بنیادی ڈھانچے دے ترقی لئی خاص کرکے ہمالیا دے بہت سارے جنگلاں دی کٹائی کیتی گئی۔ ہندو دھرم دیاں دو سبھ توں اہم ندیاں اُتّراکھنڈ دے گلیشیئراں وچ پیدا ہوئیاں ہن: گنگوتری وکھے گنگا اتے یمنوٹی دے یمنا۔ اوہ بہت ساری جھیلاں، پگھلدے گلیشیئراں اتے چھوٹی ندیاں ولوں تپت ہندی ہن۔^[۶] بدریناتھ اتے کیدارناتھ دے نال ایہہ دونو ہندواں لئی اک پوتر تیرتھ "چھوٹا چار دھام" دا گٹھن کردے ہن۔

اتہاس

پرانے ویلے توں پرانے پرانے پتھر مصوری، راک آسرا، پلوتھلیتھک پتھر دے سند، اتے میگلیاتھ اس گل دا ثبوت دندے ہن کہ کھیتر دے پہاڑاں سینکڑے ہزار سال توں انسانی دا واسا اے۔ اتھے کئی پراتتو وی موجود ہن جو کہ اس علاقے وچ ویدک مشق دا ذکر کردے ہن۔^[۷] پورو، کشن، کنیدا، گپیؤ، گرجرا-پرتہار، چند، پرمار جاں پنوار، اتے بریٹیش نے اتراکھنڈ دے اپر واری واری راج کیتا اے۔^[۱]

سکندا پران وچ ہمالیا نوں پنج جغرافیائی کھیتراں وچ ونڈیا گیا اے: -

खण्डाः पंच हिमालयस्य कथिताः नैपालकूमाँचंलौ।
केदारोऽथ जालन्धरोऽथ रूचिर काश्मीर संज्ञोऽन्तिमः॥

یعنی ہمالیا کھیتر دے پنج حصہ ہن: نیپال، کرمنچل (کماؤں)، کیدارکھنڈ (گڑوال)، جالندھر (ہماچل پردیش) اتے کشمیر۔^[۸] ایہناں وچ کرمنچل اتے کیدارکھنڈ کھیتر اج اتراکھنڈ دا حصہ ہن۔ ایہہ یعقین کیتا جاندا اے کہ رشی ویاس نے اتھے ہی ہندو مہانکاوِ مہابھارت نوں سکرپٹ کیتی اے۔^[۹]

پراناں وچ، گندھروا، یاکش، کانار، اتری ہمالیا وچ ذاتیاں دیاں جڑھاں اتے اسدے کنگ کبر دے ذکر کیتے گئے ہن۔ الکاپری (بدریناتھ توں اپر) نوں کبیر دی راجگڑھ کیہا جاندا اے۔ پرانیاں دے مطابق، کبیر دی راج وچ، رشی-منیاں نے آشرم وچ تپسیا اتے مشق کرنا ارمبھ کیتا۔ بریٹیش اتہاسکاراں دے مطابق، ہان، شک، ناگ، خاص آدی دیاں قسماں ہمالیا کھیتر وچ رہندیاں سن۔ اس کھیتر نوں "دیوَ زمین" اتے "تپو زمین" وی کیہا گیا اے۔ گڑوال اتے کماؤں دے پہلے وڈے گھرانے وچ دوجی صدی سا۔یُ۔پو۔ وچ کنیداس سن، جنہاں نے شاختلاف دی شروعات کیتی سی اتے مغربی تبت دے نال لون دا وپار کیتا۔ ایہہ مغربی گڑوال وچ کلسی دے اشوکن فرمان توں واضع اے کہ اس کھیتر وچ بودھ دھرم دے وچولے ہوئے ہن۔ ہندو کٹڑپنتھیاں توں دور رہن والے لوک شامنک مشق وی اتھے قایم ہن۔ حالانکہ، شنکراچاریہ دیاں مشکلاں اتے میدانی علاقیاں توں آؤن والے یاتریاں دے کارن گڑوال اتے کماؤں نوں نامور ہندو اصولاں وچ بحال کیتا گیا سی۔

4 ویں اتے 14 ویں صدی دے وچ، کٹیوریاں دے راجیاں نے کماؤ وچ کٹیور (جدید دن بجناتھ) وادی توں کھیتر اتے حکمرانی کیتا سی۔ منیا جاندا اے کہ جیگیشور دے تریخی اتے اہم مندراں نوں کٹیورس نے بنایا اے۔ تیباٹو-برمنٹو گروہ دے ہور لوک، جو کہ کرت وجوں جانے جاندے ہن، وی اتری کھیتراں وچ سیٹل ہو گئے ہن، نالے پورے کھیتر وچ چھوٹیاں کالونیاں وچ وی۔ اوہ جدید بھوتیا، راضی، بکس اتے تھارو لوکاں دے پوروج سمجھیا جاندا اے۔^[۱۰] مدھ یگ وچ، ایہہ علاقہ پچھم وچ گڑوال راج دے ماتحت اتے مشرق وچ کماؤں راج دے ماتحت اکتر کیتا گیا سی۔ اس ویلے دوران ہی اتھے پینٹنگ دے نویں روپ (پہاڑی پیٹنگ) ترقی یافتہ ہوئی۔ گیارہویں صدی وچ، کاٹوری راج نوں کھنڈا دتا گیا سی، جس دے بعد سارا گڑوال 52 چھوٹے "گڑھ" وچ ونڈیا گیا سی۔ ایہناں سارے گڑھاں وچ، وکھو-وکھرے راجیاں نے راج کیتا، اتے اوہ 'رانا'، 'رائے' جاں 'ٹھاکر' وجوں جانے جاندے سن۔ 823 وچ مالوا پرنس، کنکپال بدریناتھ مندر دے دورے تے آیا اتے اس نے "چندپر گڑھی" دے راجا بھانو پرتاپ دی دھی نال ویاہ کیتا اتے داج وچ اس گڑھی دا راج حاصل کیتا۔ اس توں بعد اوہناں نے ہور گڑھاں اُتے حملہ کیتا اتے اپنا راج ودھاؤنا شروع کیتا اتے گڑھوال راج دیاں بنیاد رکھیاں۔ ہولی-ہولی کنکپال اتے اوہناں دیاں آؤن والیاں پیڑھیاں نے نیڑلے گڑھاں نوں جت کے صوبے نوں ودھایا۔ بعد وچ ایہناں نوں پرمار جاں پنڈار شاہی خاندان وجوں جانیا جاندا سی۔ اس طرحاں، سمچے گڑوال علاقے نوں 1358 تک اپنے قبضے وچ کر لیا گیا سی۔^[۱۱]

دوجے پاسے، کمؤن وچ چند راج دی قیام سوم چند ولوں کیتی گئی سی، جو 10 ویں صدی وچ الہٰ آباد دے نیڑے کانوج توں آئے سن اتے کٹیری راجے نوں ناکام کر دتا سی۔ اسنے اپنے راج نوں کرمنکل بلایا اتے کالی-کمؤن وچ اپنی راجگڑھ چمپاوت دا قیام کیتا۔ 11 اتے 12 ویں صدی وچ اس شہر وچ بالیشور اتے ناگناتھ مندراں دا اساری کیتا گیا سی۔^[۱۲] 13 ویں توں 18 ویں صدی تک، کماؤں چند بادشاہیاں دے ہیٹھ کامیاب رہا۔ 1790 وچ، نیپال دی گورکھا فوج نے الموڑا اتے حملہ کر دتا اتے کمائن راج اتے قبضہ کر لیا۔ اس توں بعد، 1803 وچ، گورکھ دی فوج نے گڑوال راج اُتے وی حملہ کیتا اتے اس نوں اپنے ہتاں ماتحت لیا۔ اس حملے نوں لوکجن وچ گورکھالی وجوں جانیا جاندا اے۔ گورکھا نے 1815 تک اس کھیتر اُتے راج کیتا۔ گڑوال دے راجے اتے اودھ دے نواب نیپال دے گورکھا فوج دے قبضے راج چھڈاؤن لئی بریٹیش دی مدد دی منگ کیتی۔ 11 فروری 1815 نوں کرنل گارڈنر دی اگوائی وچ بریٹیش فوجاں نے کاشیپر چھڈّ دتا اتے الموڑا لئی روانہ ہویا۔ اس ٹکڑی نے اپریل 25, 2015 نوں کرنل نکولس دے ماتحت الموڑا اتے حملہ کر دتا اتے آسانی نال شہر اتے قبضہ کر لیا۔ 27 اپریل نوں، الارمرا دے گورکھا افسر برم شاہ نے ہتھیار پائے اتے برطانوی راج کماؤں وکھے قائم کیتا گیا۔ اس توں بعد بریٹیش فوج نے اخیر اکتوبر-نومبرر 1815 وچ دیہرادون نیڑے گورکھا فوج نوں پوری طرحاں ہرا دتا۔ پر گڑوال دے مہاراجہ ولوں مہم دے خرچے دی ادائیگی نہ کیتے جان کارن، بریٹیش نے پورے گڑوال راج نوں راجا دے طور تے نہیں سونپیا۔ اوہ الکنندا-منڈکانی دے مشرق دا حصہ کمپنی دی حکمرانی دے ماتحت رکھیا اتے گڑوال دے مہاراجہ نوں صرف مغربی حصے دی زمین واپس کر دتی۔ گڑوال دے مہاراجہ سفلسفہ شاہ نے پھر 28 دسمبر 1815 نوں ٹہری وکھے اپنی راجگڑھ قائم کیتی۔

بھارت نوں انگریزاں توں آزاد ہون توں بعد، گڑھوال راج اتر پردیش راج وچ ملایا گیا سی، جتھے اتراکھنڈ گڑھوال اتے کماؤن ڈویژناں دے روپ وچ موجود سی۔^[۱۳] 1998 تک، اتراکھنڈ اس کھیتر نوں درساؤن لئی عامَ طور تے ورتیا جان والا ناں سی، کیونکہ اتراکھنڈ انقلاب دل سمیت وکھ-وکھ سیاسی گروہاں نے اس دے بینر ہیٹھ وکھرے راج لئی تحریک کرنا شروع کر دتا۔ حالانکہ گڑوال اتے کماؤن دے پرانے پہاڑی راج روائتی ورتکنیک سن، اوہناں دی جغرافیہ، ارتھ-انتظام، سبھیاچار، بولی اتے پرمپراواں دی اٹٹ اتے پورک سبھاء دو کھیتراں دے وچ مضبوط بندھن بنائے۔^[۱۴] ایہناں بانڈاں نے اتراکھنڈ دی نویں سیاسی پچھان دا بنیاد بنایا، جس نے 1994 وچ اہم رفتار حاصل کیتی سی، جدوں وکھرے راجاں دی منگ مقامی آبادی اتے قومی سیاسی پارٹیاں دوہاں وچ سربسمتی نال رضا مندی حاصل ہوئی۔^[۱۵]

اتراکھنڈ 1970 دے دہاکے دے عوامی تحریک لئی چنگی طرحاں جانیا جاندا اے جس نال چپکو ماحول تحریک اتے ہور سماجی اندولناں دی قیام ہو گئی۔^[۱۶] چپکو دی سبھ توں پرمکھ خاصیتاں وچوں اک سی عورتاں دے پینڈوآں دی وڈی شمولیت۔^[۱۷] تحریک وچ عورتاں اتے مرداں دوواں نے مکھرجی کرداراں نبھائیاں۔ گورا دیوی مکھ اندولنکار سن جنہاں نے اس لہر دی شروعات کیتی سی، جدوں کہ ہور کھڈاری چندی پرساد بھٹّ، سندرلال بہگنا اتے گھنشیام رتوری۔^[۱۸] اس ویلے دوران سبھ توں اہم گھٹنا رامپر ترہا دی گولیباری دا کیس سی جو 1 اکتوبر 1994 دی رات سی، جس نال عوامی رولا پے گیا۔^[۱۹] 24 ستمبر 1998 نوں، اتر پردیش صوبائی اسمبلی اتے ودھانک صوبہ نے اتر پردیش مڑقیام بلّ پاس کیتا، جس نے نواں راج بناؤن دی عمل شروع کر دتی۔^[۲۰] دو سال بعد بھارت دی پارلیمنٹ نے اتر پردیش مڑقیام ایکٹ 2000 پاس کیتا اتے 9 نومبر 2000 نوں اتراکھنڈ بھارت گنراج دی 27 ویں صوبہ بن گیا۔ اس لئی، اس دن نوں صوبے وچ اتراکھنڈ قیام دن وجوں منایا جاندا اے۔

پرمکھ شہر

اصل مضمون: اتراکھنڈ دے شہر

پرمکھ شہر اتے اوہناں دی آبادی

دیہرادون ہردوار
	#	شہر	ضلع	آبادی	#	شہر	ضلع	آبادی	الموڑا نینیتال
	1	دیہرادون	دیہرادون ضلع	4,26,674	12	نینیتال	نینیتال ضلع	41,377
	2	ہردوار	ہردوار ضلع	2,28,832	13	الموڑا	الموڑا ضلع	34,122
	3	ہلدوانی	نینیتال ضلع	2,01,469	14	کوٹدوار	گڑھوال ضلع	33,035
	4	ردرپر	اودھم سنگھ نگر ضلع	1,54,554	15	مصوری	دیہرادون ضلع	26,075
	5	کاشیپر	اودھم سنگھ نگر ضلع	1,21,623	16	پوڑی	گڑھوال ضلع	25,440
	6	رڑکی	ہردوار ضلع	1,18,200	17	چمولی-گوپیشور	چمولی ضلع	21,447
	7	رشیکیش	دیہرادون ضلع	66,989	18	شرینگر	گڑھوال ضلع	20,114
	8	رامنگر	نینیتال ضلع	54,787	19	رانیکھیت	الموڑا ضلع	18,886
	9	پتھوراگڑھ	پتھوراگڑھ ضلع	56,044	20	کھٹیما	اودھم سنگھ نگر ضلع	15,013
	10	جسپر	اودھم سنگھ نگر ضلع	50,523	21	جوشیمٹھ	چمولی ضلع	16,709
	11	کچھا	اودھم سنگھ نگر ضلع	41,965	22	باگیسور	باگیشور ضلع	9,229
آبادی 2011 دے سینسس دے بنیاد اُتے[۲۱]

اتراکھنڈ
دیس	ھندستان
راجدہانی	ڈیرادون
بولی	کماؤنی، ھندی تے گھروالی
تھاں	53,568 مربع کلومیٹر
لوک	8,479,562

اتراکھنڈ ھندستان دا اک صوبہ اے۔

سیر-سپاٹہ

سیلانی نقشہ

ہمالیا وچ واقع ہون دے کارن اُتّراکھنڈ وچ بہت سارے سیلانی ستھان ہن۔ اتھے کئی پرانے مندر، جنگلات بھنڈار، نیشنل پارک، ہلّ سٹیشن اتے پہاڑی شکھر ہن جو وڈی گنتی وچ سیلانیاں نوں آکرشت کردے ہن۔ راج وچ 44 قومی سرکھات یادگار ہن۔^[۲۲] مصوری وچ واقع اوک گروور سکول عالمی وراثتی ستھاناں دی عارضی لسٹ وچ شامل اے۔^[۲۳] ہندو دھرم دیاں دو سبھ توں پوتر ندیاں گنگا اتے یمنا اتراکھنڈ توں اتپن ہندی ہن۔

اتراکھنڈ نوں "دیوزمین" (پرمیشر دی دھرتی) کیہا جاندا اے^[۵] کیونکہ راج وچ کجھ سبھ توں پوتر ہندو دھرم استھان ہن، اتے اک ہزار توں زیادہ سالاں تک، عقیدت مند مکتی دی اتے پاپ توں خالص ہون دی امید وچ اس کھیتر دا دورہ کردے راے ہن۔ راج دے اپری حصے وچ واقع گنگوتری اتے یمنوتری، جو ترتیب وار گنگا اتے یمنا نوں سمرپت ہن، بدریناتھ (وشنوں نوں سمرپت) اتے کیدارناتھ (شو نوں سمرپت) دے نال مل کے چھوٹا چار دھام بناؤندے ہن، جو کہ ہندو دھرم دے سبھ توں پوتر تیرتھ ستھاناں توں اک اے۔ ہردوار، جس دا مطلب اے "پرماتما لئی دوار"، راج وچ واقع اک ہور پرمکھ ہندو مذہبی ستھان اے۔ ہردوار وچ ہر 12 سالاں بعد کمبھ میلے دا انعقاد ہندا اے، جس وچ لکھاں عقیدت مند بھارت اتے دنیا دے سارے حصیاں توں حصہ لیندے ہن۔ ہردوار دے نزدیک رشیکیش نوں بھارت دا سبھ توں پرمکھ یوگا مرکز وجوں جانیا جاندا اے۔ راج وچ بہت سارے مندر ہن، جو کہ مقامی دیوتیاں جاں خاصیتاں نوں سمرپت ہن۔ حالانکہ اتراکھنڈ وچ صرف ہندواں لئی ہی تیرتھ استھان نہیں ہن۔ رڑکی دے نیڑے پرن کلیاہر شریف مسلماناں لئی تیرتھ ستھان اے، گرودوارہ ہیمکنٹ صاحب، گرودوارہ نانکمٹھا صاحب اتے گرودوارہ ریتا صاحب سکھاں لئی تیرتھاں دے مرکز ہن۔ راج وچ تبتی بودھ دھرم دی موجودگی وی اے۔ دیہرادون دے کلیمینٹ ٹاؤن وچ مائینڈرولنگ مٹھ واقع اے، جس دے بدھ ستوپ نوں دنیا دا سبھ توں اچا ستپ درسایا گیا اے۔^[۲۴][۲۵]

View of a Bugyal (meadow) in Uttarakhand

بھارت دے کجھ سبھ توں مشہور ہل سٹیشن اُتّراکھنڈ وچ ہن۔ مصوری، نینیتال، دھنولٹی، چکراتا، ٹہری، لینسڈاؤن، پوڑی، الموڑا، کوسانی، بھیمتال اتے رانیکھیت اُتّراکھنڈ وچ کجھ مشہور پہاڑی سیلانی ستھان ہن۔ اؤلی اتے منسیاری چنگی طرحاں جانئے جانے والے سکیئنگ رزارٹ ہن۔^[۲۶] راج وچ 12 قومی پارک اتے وائیلڈلائیپھ سینکچیریز ہن جو راج دے کل کھیتر دا 13.8 فیصدی حصہ پاؤندے ہن۔^[۲۷] اوہ 800 توں 5400 میٹر تک الگ الگ الگ تھاواں تے واقع ہن۔ جم کاربیٹ نیشنل پارک بھارتی اپ-مہادیپ دا سبھ توں پرانا نیشنل پارک اتے اک پرمکھ سیلانی کھچّ اے۔^[۲۸] پارک وچ بھارت سرکار ولوں پروجیکٹ ٹائیگر چلایا جاندا اے۔ راجاجی نیشنل پارک اپنے ہاتھیاں لئی جانیا جاندا اے۔ اس توں علاوہ، راج دے چمولی ضلعے وچ پھلّ دی وادی نیشنل پارک اتے نندہ دیوی نیشنل پارک وی واقع ہن، جو مل کے اک یونیسکو ورلڈ ہیریٹیج سائیٹ بناؤندے اے۔ بدریناتھ دے نیڑے 122 میٹر (400 فٹ) دی اچائی والا وسدھرا جھرنا اے جو برف نال ڈھکے پہاڑاں دے پچھوکڑ وچ اے۔^[۲۹] اتراکھنڈ ہمیشہ ہی ہائیکنگ اتے پہاڑ چڑھن لئی اک منزل رہا اے۔ رشیکیش کھیتر وچ اجوکے عجوبیاں دے رجھیویاں دا ترقی ہویا اے۔ ہمالیا دے زلاں دے نیڑے ہون کرکے، ایہہ ستھان پہاڑیاں نال بھریا ہویا اے اتے ایہہ ٹریکنگ، چڑھنا، سکیئنگ، کینپنگ، پہاڑی چڑھنا اتے پیراگلائیڈ لئی ڈھکواں اے۔^[۳۰] روپکنڈ اک ہور ٹریکنگ سائیٹ اے، جس نوں اک جھیل وچ ملے پراسرار قطاراں لئی جانیا جاندا اے۔^[۳۱]

حوالے

1. Kandari, O. P.، & Gusain, O. P. (Eds.)۔ (2001)۔ Garhwal Himalaya: Nature, Culture & Society. Srinagar, Garhwal: Transmedia.
2. Negi, B. (2001)۔ "Round One to the Lobbyists, Politicians and Bureaucrats." The Indian Express، 2 جنوری.
3. "Uttaranchal becomes Uttarakhand"۔ UNI۔ The Tribune (India)۔
   13 اکتوبر 2006۔ 11 مئی 2013 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ

   22 جنوری 2013  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date=, |archive-date= (معاونت)
4. Jasi Kiran Chopra (
   2 جنوری 2007)۔ "Uttaranchal is Uttarakhand, BJP cries foul"۔ TNN۔ The Time of India۔ ۱۰ مئی ۲۰۱۳ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ

   22 جنوری 2013  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date= (معاونت)
5. "Info about Uttarakhand"۔ Nainital Tours & Package۔ 25 نومبر 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 دسمبر 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
6. Negi, S. S. (1991)۔ Himalayan rivers, lakes, and glaciers. New Delhi: Indus Pub. Co.
7. "Uttarakhand"۔ Encyclopædia Britannica, Inc.۔ 2 جولائی 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 17 جولائی 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
8. मेरापहाड़۔कॉम Archived 2012-07-01 at the وے بیک مشین। ऍम ऍस मेहता। ६ अक्टूबर २००९
9. Kak Subhash۔ "The Mahabharata as an encyclopaedia" (PDF)۔ Louisiana State University۔ 18 مئی 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ (PDF)۔ اخذ شدہ بتاریخ 5 اگست 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
10. Saklani, D. P. (1998)۔ Ancient communities of the Himalaya. New Delhi: Indus Pub. Co.
11. (2002) गढ़वाल हिमालय: अ स्टडी इन हिस्टोरिकल पर्सपेक्टिव (in अंग्रेजी). नई दिल्ली: इंडस पब्लिशिंग. ISBN 9788173871368. 
12. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
13. Saklani, A. (1987)۔ The history of a Himalayan princely state: change, conflicts and awakening: an interpretative history of princely state of Tehri Garhwal, U.P.، A.D. 1815 to 1949 A.D. (1st ed.)۔ Delhi: Durga Publications.
14. Aggarwal, J. C.، Agrawal, S. P.، & Gupta, S. S. (Eds.)۔ (1995)۔ Uttarakhand: past, present, and future. New Delhi: Concept Pub. Co.
15. Kumar, P. (2000)۔ The Uttarakhand Movement: Construction of a Regional Identity. New Delhi: Kanishka Publishers.
16. Guha, R. (2000)۔ The unquiet woods: ecological change and peasant resistance in the Himalaya (Expanded ed.)۔ Berkeley, Calif.: University of California Press.
17. Mishra, A.، & Tripathi, (1978)۔ Chipko movement: Uttaranchal women's bid to save forest wealth. New Delhi: People's Action/Gandhi Book House.
18. "Chipko Movement, India"۔ International Institute for Sustainable Development۔ 21 مارچ 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 29 جولائی 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
19. "HC quashes CBI report on Rampur Tiraha firing". The Times of India. 2003-07-31. https://web.archive.org/web/20121020023855/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-07-31/india/27185864_1_quashes-rampur-tiraha-open-fire. Retrieved on
    28 جولائی 2012. 
20. Reorganisation Bill passed by UP Govt Archived 7 ستمبر 2009 at the وے بیک مشین The Indian Express، 24 ستمبر 1998.
21. "Uttarakhand (India): Districts, Cities and Towns – Population Statistics" (بزبان انگریزی)۔ اخذ شدہ بتاریخ 22 مارچ 2018  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت) صيانة CS1: لغة غير مدعومة (link)
22. "Alphabetical List of Monuments — Uttarakhand"۔ Archaeological Survey of India۔ 7 مئی 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 29 جولائی 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
23. "Tentative Lists"۔ UNESCO۔ 22 ستمبر 2013 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 29 جولائی 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
24. "Mindrolling Monastery"۔ lonelyplanet.com۔ 20 اپریل 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 29 جولائی 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
25. "Dalai Lama Consecrates Stupa at Mindroling Monastery"۔ Voice of America Tibetan۔ 21 ستمبر 2013 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 29 جولائی 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
26. "Places in Uttarakhand (Uttaranchal)"۔ lonelyplanet.com۔ 26 جولائی 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 29 جولائی 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
27. "Celebrating Uttarakhand Sthapna Diwas! Ten best cities of Uttarakhand one must visit". Humari Baat. Humari Baat. 11 نومبر 2017. https://web.archive.org/web/20171229172351/https://humaribaat.com/celebrating-uttarakhand-sthapna-diwas-ten-best-cities-of-uttarakhand-one-must-visit/. Retrieved on
    29 دسمبر 2017. 
28. سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے wildlife لئی۔
29. Bisht, Harshwanti (1994). Tourism in Garhwal Himalaya : with special reference to mountaineering and trekking in Uttarkashi and Chamoli Districts. New Delhi: Indus Pub. Co., 41, 43. ISBN 9788173870064. 
30. "Destination for Adventure Sports"۔ mapsofindia.com۔ 14 اگست 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 29 جولائی 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
31. "UTET"۔ Uttarakhand۔ 12 ستمبر 2013 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 29 جولائی 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)

باہری کڑیاں

• اتراکھنڈ سرکار دا پورٹل
• اتراکھنڈ وچ سیر-سپاٹہ
• اتراکھنڈ اینسائیکلوپیڈیا برٹینکا وچ
• سانچہ:Dmoz
• سانچہ:Osmrelation-inline

اترکھنڈ دے ضلعے

الموڑا · باگیشور · چمولی · چمپاوت · دہرادون · ہریدوار · نینی تال · پوڑی گڑھوال · پتھورا گڑھ · ٹہری گڑھوال · اودھم سنگھ نگر · اترکاشی