Zbór kalwiński w Nowotańcu

Zbór kalwiński w Nowotańcu (Gmina Bukowsko) – historyczny zbór kalwiński powstały w XVI wieku, założony przez rodzinę Wzdowskich ze Wzdowa- Zofię, która wniosła te dobra poprzez małżeństwo do kalwińskiej rodziny Stanów. Zbór ten funkcjonował do ok. 1717 roku kiedy dobra sprzedano katolikowi Józefowi Bukowskiemu.

Historia Protestantyzmu

W latach 1558 pod wpływem szerzącej się w Małopolsce reformacji w Nowotańcu powstał zbór kalwiński tzw. helwecki^[1]

Akta biskupie diecezji przemyskiej pod datą 29 listopada 1558, podają, że Hieronim Stano od 1552 roku wraz z żoną oraz dziećmi nie spowiadał się i nie przyjmował Komunii Św. Natomiast, czytał Postylla Reya potępione na synodzie piotrkowskim. Jego brat Andrzej był w tym czasie proboszczem parafii w Nowotańcu, lecz na skutek sprzyjaniu reformacji został w listopadzie 1558 roku odsunięty od posługi. Z tych też przyczyn oraz za zniesienie kościoła katolickiego i zamienienie go na zbór kalwiński, w dniu 10 sierpnia 1559 roku biskup Dziaduski obłożył Hieronima ekskomuniką. Hieronim Stano był wiernym wyznawcą kalwinizmu do końca życia.

W roku 1653 patronami zboru kalwińskiego są synowie Pawła Brzeskiego, Wacław i Paweł^[2], szwagrowie Stanisława Lubienieckiego, którzy widać przeszli na kalwinizm. O zborze kalwiński wzmiankują często akta synodalne Jednoty Małopolskiej z XVII wieku np. synod we Włodawie w roku 1664. W 1698 r. odbywał się jeszcze w Nowotańcu synod kalwiński.

Na przełomie XVII i XVIII wieku opiekunem zboru był Aleksander Michał Stano właściciel Nowotańca. W roku 1717 w wyniku utraty wpływów przez protestantów oraz porażki stronnictwa proszwedzkiego Stanowie sprzedają Nowotaniec oraz przyległe wsie katolikowi, łowczemu lwowskiemu, Józefowi Bukowskiemu^[3] za kwotę 52 370 złp, który zobowiązany jest również spłacić siostrę Stanów w kwocie 9500 złp. On też zamknął zbór kalwiński.

Zbór kalwiński

Ks. Andrzej Stano, brat Hieronima, pełniąc obowiązki katolickiego proboszcza parafii w Nowotańcu, na skutek sprzyjaniu reformacji zostaje w listopadzie 1558 roku odsunięty od posługi. Z tych też przyczyn oraz w dalszej konsekwencji, za zniesienie kościoła katolickiego i zamienienie go na zbór kalwiński Hieronim Stano zostaje objęty ekskomuniką w roku 1559. (W tym samym czasie zbory powstawały m.in. w pobliskich Dudyńcach, Jaćmierzu, Króliku Polskim, Rymanowie i Zarszynie. W 1613 r. protestanci oddali katolikom świątynię, budując nową. Według tradycji miejscowej budynek zboru zniszczony podczas pożaru Nowotańca w roku 1711, stał prawdopodobnie w miejscu stodoły plebańskiej "w czasie wojny bolszewicko-niemieckiej dnia 11 sierpnia 1944 spalonej"^[4]. Z późniejszych wzmianek wynika, że nabożeństwa odbywały się w zamku Stanów, aż do sprzedaży miejscowości przez rodzinę Stanów.

Duchowni

Pierwszym pastorem zboru Stanowie wybrali Jakuba ze Strzyżowa, (ekskomunikowany 1 lipca 1558, poprzednio był pastorem Balów w Hoczwi).

1561 Adam Stano,

1586 Klemens 1586^[5],

1603 Michał^[6]

1664 Teodor Różanowicz po synodzie we Włodawie,

1676 Krotoszyński,

1698 Czamer,

1707 Wacław Radosz^[7],

1716-1717 Jan Cassius^[8].

Przypisy

1. Stanisław Kot. Reformacja w Polsce. Towarzystwo do Badania Dziejów Reformacji w Polsce, Towarzystwo do Badania Dziejów Reformacji w Polsce. 1926. str. 178; Instytut Historii (Polska Akademia Nauk). Odrodzenie i reformacja w Polsce. 1966. Uniwersytet Michigan. [zob. Katarzyna Morsztynowa de Nowotaniec, z Balów str. 100, 195, 214]; Halina Juszczakowska, Maria Sipayłło. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Halina Michalak. Akta synodów różnowierczych w Polsce. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1966. [zob. minister Adam, str. 72, 392]; Szczęsny Morawski. Arjanie Polscy. 1906. str. 31. "Stano Hieronim, dziedzic Nowotaniec i Dudyniec ..."; "Stanowie trzymając się wciąż wyznania helweckiego utrzymali zbór założony przez Wzdowskich aż do 18. wieku. W rękopisie bowiem z r. 1698 czytam: "In oppido Nowotaniec, ubi patronus Generosus de Stano dapifer sanocensis, diaconus vero Czarmer peragit sacra". O zborze tym częste są wzmianki a aktach synodalnych z 17go wieku. Tak np. z synodu w Włodawie w r. 1664 złożonego, posłano do Nowotańca ministra Teodora Rożanowicza." [w:] Józef Łukaszewicz. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce. 1853. str. 386. CXXXXII. Nowotaniec. ; "Adam, minister in Nowotaniec" [w:] Halina Juszczakowska, Maria Sipayłło. Akta synodów różnowierczych w Polsce. WUW. 1966. str. 72.; "Nowotaniec, w. ruskie, z. sanocka. Zbór ufundował Hieronim Stano 1559 r., który za to przez biskupa ekskomunikowany został (Buk. II, 58), R. 1561 kaznodzieją był ks. Adam. [...]" [w:] Juliusz Bursche. Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce. 1903. poz. 179, str. 190.; "Na terenie Podgórza istniało w drugiej połowie XVI w. sporo zborów kalwińskich, ale większość z nich upadała po kilku latach. Akta synodu pińczowskiego wymieniają w wydzielonym dystrykcie podgórskim Wielogłowy, Sieklówkę, Straszęcin, Kobylany, Nowotaniec, Bobową i Bobrków. Prawdopodobnie istniały przez jakiś czas kościoły kalwińskie w Komborni, ..." [w:] Józef Garbacik. Krosno. PWN. 1972. str. 221 (przypisy tamże)
2. Akta rodziny Stano, właścicieli Nowotańca 1551-1653 (6)" k.5-28 w tym uwierzytelniony ekscerpt mandatu cesarza Maksymiliana II w sprawie wydania zbiegłych chłopów właścicielom 1565, k.15 w: 7506 IV Akta spraw spornych i niespornych, głównie rodzin kolejnych właścicieli miasteczka Nowotaniec; Ugoda spadkobierców Pawła Brzeskiego [2] i jego synów Wacława i Pawła, posiadających ius patronus w zborze nowotanieckim 1653 k.29-30. Biblioteka Jagiellońska
3. Józef Bukowski chorąży, wojski, cześnik sanocki w:AGZ, t. XXIII
4. Eugeniusz Tomaszewski Historia parafii Nowotaniec. Wiek XVI. 3 października 1944. s. 22
5. Eugeniusz Tomaszewski Historia parafii Nowotaniec. 3 października 1944. s. 23
6. Acta synodalia ecclesiarum Poloniae reformatarum
7. Henryk Merczyng. Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa, 1904. str. 190.; Józef Garbacik. Krosno. PWN. 1972
8. Wojciech Kriegseisen. Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696-1763) str. 16

Bibliografia

• Józef Łukasiewicz. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnéj Małej Polsce. 1853, s. 386.
• Małopolskie studia historyczne. 1958, s. 129