Zawada (województwo podkarpackie)

Zawada

wieś
Dwór wybudowany przez Edwarda Aleksandra Raczyńskiego
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	dębicki
Gmina	Dębica
Liczba ludności (2011)	1392[2]
Strefa numeracyjna	14
Kod pocztowy	39-200[3]
Tablice rejestracyjne	RDE
SIMC	0818781[4]
Położenie na mapie gminy wiejskiej Dębica Zawada
Położenie na mapie Polski Zawada
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Zawada
Położenie na mapie powiatu dębickiego Zawada
50°03′41″N 21°29′06″E[1]

Kościół pw. Narodzenia NMP

Zamek

Zabudowania dworskie

Karczma

Zawada – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie dębickim, w gminie Dębica^[5][4].

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa tarnowskiego.

Wieś położona południkowo, na progu Pogórza Strzyżowskiego i zapadliska przedkarpackiego, wzdłuż rzeki Zawadki (Isełki), przecięta drogą krajową nr 94 i linią kolejową nr 91.

W Zawadzie ma siedzibę rzymskokatolicka parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny^[6].

Części wsi

Integralne części wsi Zawada^[5]^[4]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0818798	Bobrek	część wsi
0818806	Szemberek	część wsi
0818812	Zagroda	część wsi

Historia

Wieś istniała od XIII wieku. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1337 roku. Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zawada wymienia w latach (1470-1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis^[7]. Długosz wymienia również właściciela miejscowości Spytka z Melsztyna.

W XIV wieku, według zachowanych z tego okresu dokumentów, istniały dwie Zawady – Zawada oraz Bobrek, zwany też Wolą Zawadzką^[8]. Bobrkiem nazywane jest obecnie wzgórze, na którym stoi kościół. Zawada od początku była wsią prywatną. Początkowo była posiadłością rodu Ligęzów.^[8] W 1595 roku Stanisław Ligęza zbudował w Zawadzie drewnianą kaplicę, zaś w 1616 roku sprowadził do wsi ojców augustianów, którzy zresztą szybko opuścili wieś. W XVII wieku w miejscu kaplicy zbudowano kościół^[8]. Na przełomie XVI i XVII wieku Ligęzowie rozpoczęli też budowę okazałego zamku. Po Ligęzach właścicielami zamku i wsi byli Przebędowscy, Radziwiłłowie oraz Raczyńscy. 31 lipca 1791 roku utworzona została parafia Zawada. Przez ten okres Zawada dzieliła losy całej ziemi dębickiej – w tym klęski żywiołowe, takie jak powodzie i epidemie oraz najazdy wrogów.

Po I rozbiorze Polski (1772) Zawada weszła w skład zaboru austriackiego. W 1853 roku założono we wsi szkołę. Podczas I wojny światowej Zawada była miejscem walk pomiędzy Rosjanami i Austriakami. Kilkakrotnie przechodziła z rąk do rąk^[8]. Ucierpiał wówczas zamek, który odbudowano po wojnie. W czasie II wojny światowej wymordowana została ludność żydowska. Okolice Zawady były miejscem działania licznych grup partyzanckich.

Kościół

Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, będący obecnie Sanktuarium Maryjnym, stoi na wzniesieniu górującym nad okolicą. Pierwotnie stała w tym miejscu świątynia drewniana (Zawada należała do parafii Lubzina), fundowana przez Stanisława Ligęzę. We wnętrzu mieszczono przywieziony z Włoch w 1610 roku obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Namalowano go na wzór obrazu Matki Boskiej Śnieżnej z kaplicy Borghesów w bazylice Matki Bożej Większej w Rzymie. Uważany był przez ludność za cudowny.

Obecna świątynia wzniesiona została w latach 1646-1656 z fundacji Achacego Ligęzy^[9]. 31 lipca 1791 roku utworzona została parafia Zawada, obejmująca też sąsiednie wsie.

Świątynia była i jest celem licznych pielgrzymek ludności okolicznych miejscowości. Parafianie zawadzcy przyczynili się znacznie do pomyślnego przeprowadzenia postępowania w sprawie koronacji cudownego obrazu Matki Boskiej, składając zeznania o doznaniu licznych uzdrowień za przyczyną swojej patronki. Koronacja ta musiała być jednak przesunięta z planowanego terminu, tj. 1914 r., ze względu na wybuch I wojny światowej. W czasie tej wojny austriacki pocisk artyleryjski utknął w jednej z akacji otaczających obiekt i nie eksplodował, co mieszkańcy poczytali za cud. 8 września 1920 roku odbyła się koronacja obrazu przez biskupa tarnowskiego Leona Wałęgę^[10].

Zespół dworski

Zamek – jego początki sięgają II połowy XVI wieku, gdy władzę objął Stanisław Ligęza. W XVII wieku Ligęzowie wznieśli czterobasztowy zamek, największy w regionie. Po Ligęzach właścicielami zamku byli Przebędowscy, Radziwiłłowie oraz Raczyńscy. W 1819 roku nowym właścicielem zamku został hrabia Atanazy Raczyński.

W XIX wieku zamek był już w stanie ruiny (stały tylko dwie baszty), więc nowy właściciel przystąpił do jego gruntownej przebudowy, która zmieniła charakter obiektu. W efekcie prowadzonych prac powstała okazała czterobasztowa, masywna, piętrowa, pokryta dwuspadowym dachem budowla utrzymana w stylu neogotyckim. Jej główną, wschodnią fasadę zaprojektował pruski architekt Karl Friedrich Schinkel. Wówczas też od strony południowego zachodu zostało dobudowane do zamku dodatkowe skrzydło ze schodkowatymi szczytami. Zamek mieścił bogatą galerię obrazów i rzeźb oraz bibliotekę. Stanowił unikalne połączenie stylu arkadowego z neogotykiem.

W 1914 roku, w czasie I wojny światowej, zamek został spalony przez Rosjan – przepadł księgozbiór i galeria. Po zamku pozostała jedynie jedna zwieńczona krenelażem baszta z przyłączoną do niej wieżyczką oraz wspominane już dodatkowe skrzydło wraz z fragmentem murów. Zamek odbudowano w dwudziestoleciu międzywojennym. Kolejny remont przeprowadzono w latach pięćdziesiątych XX wieku.

Dwór – neorenesansowy, wzorowany na architekturze angielskiej, piętrowy, założony na planie prostokąta. Wybudowany nieopodal starego zamku po I wojnie światowej przez Edwarda Raczyńskiego. Fasada wejściowa zwrócona na zachód ma na osi wgłębny portyk wsparty na czterech jońskich kolumnach, podtrzymujący taras na piętrze. Boczne ryzality wieńczą jednakowe, wysokie szczyty o falistych liniach. Od południa umieszczono niski taras stanowiący łącznik pomiędzy budowlą a ogrodem. Dwór otaczają niskie budynki gospodarcze. Obecnie zespół dworsko-parkowy jest zaniedbany.

Karczma

Karczmę zbudowano w XVII wieku jako przydrożną gospodę. Do dziś znajduje się tam, zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem, zajazd. Była miejscem kręcenia filmów historycznych.

Zabytki

Według rejestru zabytków NID^[11] na listę zabytków wpisane są:

• kościół parafialny pw. Narodzenia NMP, 1646, XIX, nr rej.: A-1138 z 30.05.1987
• zespół dworski, nr rej.: A-253 z 18.03.1972:
  • pozostałości dworu (baszta), XVII i XIX w.
  • oficyna, pocz. XIX w.
  • pałac, 1918
  • pralnia z bramką, pocz. XIX w.
  • brama wjazdowa, pocz. XIX w.
  • studnia, pocz. XIX w.
  • park z XVIII-XIX w., nr rej.: A-420 z 16.07.1998
• karczma z końca XVIII w., nr rej.: A-254 z 19.12.1969.

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 159700
2. Raport o stanie Gminy Dębica za 2020 rok s. 10
3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1589 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
4. GUS. Wyszukiwarka TERYT
5. Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
6. Parafia na stronie diecezji
7. Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, "Liber Beneficiorum", Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 290
8. Artur Bata, Henryk Lawera: Dębica i Ziemia Dębicka. Krosno: Wydawnictwo Roskana, 1997. Brak numerów stron w książce
9. Strona parafii, historia
10. Koronacya cudownego obrazu Matki Boskiej w Zawadzie. „Nowości Illustrowane”. Nr 38, s. 3-4, 18 września 1920. 
11. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 12 [dostęp 2016-01-24] .

Linki zewnętrzne

• Zawada (6), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 471 .