Od XII w. Człuchów wchodził w skład kasztelanii w Szczytnie, w której od 1299 kasztelanem był wojewoda kaliski Mikołaj z Ponieca. Po aneksji Pomorza Gdańskiego w 1308 synowie kasztelana Mikołaja sprzedali Człuchów Zakonowi Krzyżackiemu, który po 1340[a] wybudował w Człuchowie zamek dla ochrony szlaku prowadzącego z krajów niemieckich do Prus. Położona pod osłoną zamku osada rozwijała się szybko i 19 czerwca 1348 otrzymała prawa miejskie. W czasie wojen z Zakonem wojska polskie próbowały bezskutecznie zdobyć zamek w 1414 i 1433. Zamek w rękach krzyżackich pozostał do Wojny trzynastoletniej, gdy został opanowany w 1454 przez wojska królewskie. W tym samym roku Krzyżacy próbowali bezskutecznie odbić zamek, a następnie w 1455 i 1456, jednak załoga polska odparła ataki. Kolejne ataki na zamek przeprowadzono w 1520 w czasie wojny pruskiej, kiedy zamek zaatakowały wspierające Krzyżaków wojska Dytrycha Schoenberga. Odtąd zamek był w rękach polskich aż do rozbiorów, a Człuchów od 1466 stał się miastem królewskim. Z ramienia Królestwa Polskiego na zamku rezydował starosta królewski wraz z załogą. Wśród starostów występowali przedstawiciele najsłynniejszych polskich rodów, takich jak Wejherowie, Sanguszkowie i Radziwiłłowie. W 1627 bezskutecznie próbowali zdobyć zamek Szwedzi. W czasach Potopu Szwedzi nie potrafili zająć zamku od wczesnej jesieni 1655 i udało im się to, dopiero gdy wykorzystali zimą zamarznięte wody jeziora, dzięki czemu udało im się wedrzeć na zamkowe mury. Po zakończeniu wojny zamek z powrotem trafił w polskie ręce[2].
Po I rozbiorze Polski w 1772 zamek został przekazany przez Kazimierza Sorokę władzom pruskim, których działania doprowadziły do jego prawie całkowitego zniszczenia. W latach 80. XVIII w. obniżono lustro jeziora o 4 metry osuszając system fos wokół zamku[3]. Ołtarz z kaplicy zamkowej wywieziono do kościoła w Chrząstowie, ambonę do Krępska. Po pożarach w latach 1786 i 1793, które zniszczyły drewnianą zabudowę Człuchowa, król pruski Fryderyk Wilhelm II Pruski wydał zgodę na całkowitą rozbiórkę zamku w celu pozyskania materiałów budowlanych na odbudowę miasta[4]. Rozbiórka trwała do 1811, kiedy ukazało się rozporządzenie rejencji o ochronie ruin zamku. W efekcie po budowli pozostały tylko główna wieża i kamienne mury. W latach 1826–1828 w miejscu kaplicy Zamku Wysokiego wybudowano neogotycki kościół ewangelicki według projektu inspektora budowlanego Salzmanna, który został poprawiony przez Karla Friedricha Schinkela[5]. W 1842 na przedzamczu zachodnim zlokalizowano cmentarz ewangelicki, który podobnie jak kościół funkcjonował do 1945.[6][7].
Architektura
Zamek w Człuchowie obecnie
Wieża zamkowa Wieża zamkowa Widok ogólny od strony jeziora Widok zamku zimą Widok zamku nocą Szczyt wieży zamkowej
Zamek zbudowany został u nasady półwyspu jeziora Słuchów. Składał się z czterech części: Zamku Wysokiego oraz trzech przedzamczy, z których każde w razie potrzeby mogło stanowić samodzielny ośrodek obronny. Każda część zamku otoczona była murem z głazów granitowych i cegieł. Łączyły je mosty zwodzone, przerzucone nad fosami. Zamek posiadał 11 bram i 9 baszt[1][2].
Zamek Wysoki
Założony był na planie kwadratu o boku 47,5 m, posiadał cztery skrzydła, wewnętrzny dziedziniec i wieżę w północno-zachodnim narożniku. Fundamenty i przyziemie zbudowano z kamienia, a mury powyżej z cegły. Znajdowały się w nim pomieszczenia dla rycerzy zakonnych i księży, sypialnie, jadalnie oraz kaplica. Najpotężniejszą jego częścią i jedyną zachowaną w całości jest wieża typu bergfried pierwotnie o wysokości ponad 50 metrów i murze o grubości do 5 metrów. Prowadziło do niej jedno wejście, 16 metrów nad ziemią (dziś wykute u podstawy), z poddasza sąsiedniego skrzydła. W podziemiach wieży znajdowały się lochy dla więźniów i studnia. Sama wieża miała służyć jako miejsce ostatniego oporu załogi w przypadku zdobycia pozostałych części zamku przez nieprzyjaciela. Zamek posiadał gdanisko wysunięte przed skrzydło południowe[1][2][7].
Przedzamcze zachodnie
Położone było najbliżej miasta. W jego północno-zachodniej części znajdował się główny wjazd na teren zamku. Broniły go baszty, kwadratowa w północno-zachodnim narożniku i półkolista w zachodnim licu muru. Mieściło stajnie, wartownie, zbrojownię i spichrze.
Podzamcze północne
Nazywane też przygródkiem lub zamkiem średnim, związane było bezpośrednio z Zamkiem Wysokim i otoczone z nim wspólnym murem. Przeznaczone było na wartownie i mieszkania dla części załogi. Łączyło pozostałe części zamku. W XVII w. wzniesiono na nim pałac starostów.
Przedzamcze wschodnie
Posiadało największą powierzchnię. Z jego północno-wschodniego narożnika prowadziła brama na pozostałą część półwyspu (dzisiaj teren parku). Mieściło zabudowania gospodarcze[8][9].
Do dziś przetrwały fragmenty murów obronnych i wieża główna. Od 2008 na zamku trwają prace archeologiczne prowadzone przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. W trakcie prac odsłonięto dziedziniec i piwnice dawnych skrzydeł Zamku Wysokiego. Odnaleziono 200 tysięcy eksponatów w tym bullę papieża Grzegorza XI i srebrne monety z połowy XVII wieku[10].
W latach 2008–2015 przeprowadzono adaptację budynku na potrzeby muzeum. W ramach prac zaadaptowano dodatkowe kondygnacje dawnego kościoła ewangelickiego, przebudowano i zagospodarowano wieżę, dziedziniec bramny i dziedziniec zamkowy. W celu udostępnienia obiektu osobom niepełnosprawnym zainstalowano windy. Przebudowany zamek stał się od 2013 siedzibą Muzeum Regionalnego[11]. Całkowita wartość projektu wyniosła ponad 14,9 mln zł, a dofinansowanie unijne z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego ok. 8 mln zł, czyli 70,5 proc. całkowitych kosztów kwalifikowanych[2].
W okresie od stycznia do końca sierpnia 2014 zamek odwiedziło 19,7 tys. zwiedzających, a w analogicznym okresie 2015 25,7 tys. osób[12].
↑ abcIzabela i Tomasz Kaczyńscy - Zamki w Polsce północnej i środkowej - przewodnik. Sport i Turystyka, Warszawa, 1999, s. 263-266, język polski, ISBN 83-7200-448-X
↑ abcdeHISTORIA ZAMKU [online], www.muzeumczluchow.pl [dostęp 2023-07-28](pol.).
Marian Arszyński: Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230-1454). Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1995. ISBN 978-83-231-0625-8.
Grzegorz Bukal, Iwona Dzierżko-Bukal: Zamek w Człuchowie – funkcja zabytku, jako problem konserwatorski. W: Bogusław Szmygin: Wartość funkcji w obiektach zabytkowych. Warszawa: Polski Komitet Narodowy ICOMOS, Muzeum Pałac w Wilanowie, Politechnika Lubelska, 2014, s. 67-80. ISBN 978-83-940280-0-8.
Marian Fryda: Inwentarz starostwa człuchowskiego z roku 1753. Człuchów-Gdańsk: Muzeum Regionalne, Instytut Kaszubski, 2008. ISBN 978-83-912814-7-5.
Lustracja województwa pomorskiego, Lustracje dóbr królewskich XVI-XVIII. W: Stanisław Hoszowski: Prusy Królewskie 1564 r.. Gdańsk: 1961.
Michał Starski, Maciej Kurdwanowski. Badania archeologiczne zamku krzyżackiego w Człuchowie w 2008 roku. „Merkuriusz Człuchowski”, s. 4-12, 2008. Człuchów: Muzeum Regionalne w Człuchowie. ISSN1428-0612.
Michał Starski, Maciej Kurdwanowski. Badania archeologiczne zamku krzyżackiego w Człuchowie w 2009 roku. „Merkuriusz Człuchowski”, s. 2-7, 2010. Człuchów: Muzeum Regionalne w Człuchowie. ISSN1428-0612.
Michał Starski, Maciej Kurdwanowski: Zamek w Człuchowie. Historia - Architektura - Archeologia. Człuchów-Warszawa: Muzeum Regionalne w Człuchowie, 2015. ISBN 978-83-929474-2-4.
Jerzy Szwankowski: Zamek w Człuchowie w dobie panowania prusko-niemieckiego 1772-1945. W: Krzysztofa Monikowska: Wokół człuchowskiego wzgórza zamkowego od XIV do XX w. Architektura - administracja - polityka. Człuchów: Muzeum Regionalne w Człuchowie, 2016. ISBN 978-83-929474-4-8.
.jpg)
.JPG)
