Wrażenie – pierwotny i najbardziej podstawowy proces poznawczy człowieka. Powstaje na skutek bezpośredniego działania bodźców ze świata zewnętrznego lub z wnętrza organizmu na zakończenia nerwowe (receptory), wywołując reakcję psychiczną. Jeden obiekt może jednocześnie działać na kilka rodzajów narządów zmysłowych, przez co jednocześnie można odczuwać kilka rodzajów wrażeń.
W psychologii wyróżnia się również zjawisko kierowania wrażeniem, które polega na wykreowaniu i utrzymaniu takiego wizerunku własnej osoby w oczach otoczenia, który pozwoli na późniejsze odnoszenie zeń korzyści np. politycznych, osobistych itp.[1]
Podstawowe cechy wrażeń
- charakter – rodzaj wrażenia, zależny od tego, na który narząd zmysłu oddziałuje bodziec, np. smakowe, węchowe, wzrokowe,
- jakość – oceniana po interpretacji odebranego sygnału, z zaangażowaniem analizatorów znajdujących się w OUN (zob. np. analiza sensoryczna, rodzaje testów psychofizycznych, jakość hedoniczna),
- intensywność – wartość zależna od wielkości bodźca działającego na narząd zmysłu (zob. psychofizyka, np. prawo Webera-Fechnera, potęgowe prawo Stevensa, prawa psychofizyczne w olfaktometrii),
- czas trwania – uzależniony od czasu oddziaływania danego bodźca na narząd zmysłu, od szybkości procesu adaptacji sensorycznej do tego bodźca oraz od innych czynników, decydujących o zmianach progów wrażliwości (np. bodźce innego rodzaju, odwracające uwagę).
Możliwe jest jednoczesne odczuwanie różnych wrażeń, a wrażenia te wzajemnie na siebie oddziałują, najczęściej na zasadzie kontrastu wrażeń. Wyróżnia się:
- kontrast następczy (np. przy jedzeniu po słodkim cukierku kwaśnego jabłka, występuje wrażenie, że jest ono kwaśniejsze niż w rzeczywistości);
- kontrast współczesny (np. podczas patrzenia na szary obiekt umieszczony na czarnym tle, występuje wrażenie, że jest on jaśniejszy, niż gdyby był umieszczony na tle białym).
Z wrażeniami związane są takie pojęcia jak:
- próg podniety – minimalna wielkość bodźca, który wywołuje odczuwalne wrażenie,
- próg różnicy – minimalna odczuwalna zmiana wielkości bodźca, która wywołuje zauważalną zmianę cech/cechy wrażenia (np. jego rodzaju, intensywności),
- szczyt wrażenia – intensywność wrażenia, która bez względu na dalsze zwiększanie natężenia działającego bodźca nie ulegnie już zwiększeniu (może wystąpić „próg bólu”),
- rozpiętość wrażliwości – przestrzeń pomiędzy najsłabszym a najmocniejszym odczuwalnym natężeniem wrażenia,
- adaptacja sensoryczna – proces stępienia lub nawet całkowitego zaniku wrażliwości na działające bodźce.
Rodzaje wrażeń
Wzrokowe
Związane są z percepcją fal świetlnych wpadających do oka. W ich odbiorze istotną rolę spełnia siatkówka, która jest błoną oka wrażliwą na bodźce świetlne.
Elementy światłoczułe siatkówki
- pręciki: odbierają światło o małym natężeniu i nie reagują na różnicę kolorów
- czopki: reagują na światło o większym natężeniu i są wrażliwe na barwy
Pręciki i czopki przekazują impulsy do kory mózgowej. Promienie świetlne o różnej długości fali pobudzają różne układy receptorowe, a impulsy są rozpoznawane w mózgu i uświadamiane osobie spostrzegającej fale świetlne. Widzenie barw zależne jest od trzech rodzajów barwników znajdujących się w czopkach (niebieskiej, zielonej, czerwonej).
W odbiorze wrażeń wzrokowych występują dwa rodzaje zaburzeń:
- wadliwe lub całkowite nierozróżnianie barw: polega głównie na nieodróżnianiu kolorów zielonego od czerwonego i nazywa się daltonizmem,
- złudzenia optyczne: powstają na skutek niedokładnego spostrzeżenia przedmiotów lub zjawisk, zdarzeń, sytuacji.
Słuchowe
Związane są z odbiorem fal dźwiękowych docierających do ucha człowieka. Głównym narządem odbierającym te wrażenia jest narząd Cortiego
Pobudzone przez fale dźwiękowe komórki nerwowe słuchu przetwarzają je na impulsy nerwowe i przesyłają do różnych miejsc w mózgu, gdzie następuje proces uświadomienia sobie rodzaju i charakteru treści, dzięki rozróżnianiu amplitudy fal oraz ich częstotliwości.
Uszkodzenie słuchu nazywa się głuchotą. Wyróżnia się trzy podstawowe stopnie głuchoty: lekką, średnią i ciężką.
Smakowe
Związane są z chemiczną rejestracją ciał rozpuszczonych w ślinie w jamie ustnej. Organem odbiorczym tych wrażeń są brodawki smakowe rozmieszczone na całym języku, na podniebieniu miękkim, w tylnej części gardła oraz niektórych okolicach przełyku.
Węchowe
Węch, podobnie jak smak, należy do "zmysłów chemicznych", ściśle ze sobą powiązanych (wspólnie kształtujących tak zwaną "smakowitość"). Organem odbiorczym tych wrażeń jest nabłonek węchowy, mieszczący się w górnej części jamy nosowej. W błonie komórek nabłonka znajdują się częściowo specyficzne białka receptorowe (kilkaset rodzajów), których natura została poznana dzięki laureatom Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny (Linda Buck i Richard Axel, 2004). Zawarte w powietrzu cząsteczki związków lotnych, z prądem powietrza dostają się do jamy nosowej, a następnie dyfundują do szczeliny, w której znajduje się nabłonek węchowy. Pobudzają niektóre z komórek nabłonka, zawierające odpowiednie białka receptorowe, tworząc "mapę pobudzeń", charakterystyczną dla danego zapachu. Człowiek może rozpoznać po treningu nawet 10000 różnych zapachów. Jedna z zaproponowanych klasyfikacji tych wrażeń wyodrębnia wonie: aromatyczne, kwiatowe, piżmowe, czosnkowe, spalenizny, korzenne, wstrętne, obrzydliwe.
Zobacz też zmysł węchu.
Dotykowe
Odpowiedzialna za odbiór wrażeń dotykowych jest skóra, która ma liczne zakończenia nerwowe. Człowiek poprzez skórę odczuwa dotyk, nacisk, swędzenie, łechtanie, ból. Spełnia ona również rolę drugich płuc – wydziela produkty rozkładu białka w postaci potu oraz rolę "wabika" dla płci odmiennej. Wrażenia skórne wywołują w świadomości człowieka różnego rodzaju wyobrażenia (ostrości, gładkości, wilgotności, szorstkości, lepkości).
Termiczne
Źródłem bodźców termicznych są ciała o różnej temperaturze w granicach od −10 stopni Celsjusza do +70 stopni Celsjusza. Powierzchnia skóry ma specjalne punkty reagujące na ciepło i zimno. Człowiek poprzez skórę odczuwa gorąco, ciepło, zimno, chłód.
Stawowe
Wrażenia te odbierane są dzięki ciałkom dotykowym, rozmieszczonym w torebkach stawowych, okrywających nasze stawy(kolanowy, biodrowy, łokciowy, barkowy). Wrażenia stawowe dają człowiekowi możliwość dobrego orientowania się w ułożeniu swoich kończyn i całego ciała, zwłaszcza w ciemności.
Mięśniowe
Odpowiedzialne za odbiór tych wrażeń są zakończenia nerwowe znajdujące się w ścięgnach. Dzięki temu organowi potrafimy ocenić i porównywać różnego rodzaju ciężary i obciążenia, z którymi mamy do czynienia.
Równowagi ciała
Organem utrzymującym równowagę ciała jest organ znajdujący się w uchu wewnętrznym, zwany błędnikiem błoniastym. Składa się on z trzech przewodów półkolistych, woreczka i łagiewki. Komórki zmysłowe zakończone rzęskami (włoskami) poruszane są przez płyn zwany endolimfą. Ruchy głowy powodują przemieszczanie się endolimfy i poruszanie włosków komórek nerwowych. Powstające impulsy nerwowe stanowią podstawę pobudzenia odpowiedniego pola kodowania równowagi i uświadomienia położenia głowy i całego ciała.
Ustrojowe
Wrażenia ustrojowe odbierane są z wnętrza naszego organizmu dzięki rozmieszczonym organom odbiorczym i sygnałowym. Dzięki odbiorowi tych wrażeń poznajemy stan funkcjonalny naszego organizmu jako całości oraz różnego rodzaju dolegliwości: głód, apetyt, przesyt, nudności, zatrucie, duszność, senność, zaparcia, wrażenia seksualne.
Przypisy
Bibliografia
- Kazimierz Czarnecki, Zbigniew Marten Wybrane zagadnienia psychologii ogólnej i rozwojowej
