Uzus językowy

Uzus językowy (od łac. usus „zwyczaj, praktyka”[1][2]) – rzeczywisty stan w użyciu danego języka, pewnej odmiany językowej lub pewnego stylu. Pod pojęciem uzusu można rozumieć sposób użycia języka w danym środowisku (rodzina, zespół pracowniczy, instytucja, wydawnictwo itp.), sposób użycia jakiejś odmiany języka (np. języka literackiego), a według niektórych ujęć również zachowania językowe pojedynczej osoby (idiolekt)[3].

Uzus obejmuje środki językowe, które rzeczywiście istnieją w obiegu społecznym, a także przyjęte sposoby ich łączenia, niezależnie od oceny normatywnej poszczególnych elementów (na podstawie kryteriów takich jak systemowość). Uzus tworzy nie tylko oparcie dla normy językowej, ale stanowi również samodzielny przedmiot badań w językoznawstwie korpusowym[4]. Może mieć charakter społeczny lub jednostkowy[5].

Termin „uzus” odegrał istotną rolę w teoriach Ottona Jespersena i Louisa Hjelmsleva[6].

Definicja i podział uzusu

Szczegóły definicji uzusu różnią się w zależności od autora. Według jednego z ujęć uzus można utożsamiać z pojęciem praktyki językowej[4][7]. Czasem może dotyczyć wręcz cech jednostkowych[3][5]. Według propozycji Andrzeja Markowskiego uzus obejmuje środki językowe, które są rozpowszechnione w pewnym środowisku lub w pewnym typie tekstów, niezależnie od tego, czy zyskały ogólną aprobatę. Uzus zawiera zatem wszelkie elementy występujące obiegowo, w tym takie, które nie są akceptowane przez wszystkich członków społeczności i nie zostały skodyfikowane w obrębie normy[8].

Badacze Rudolf Krajčovič i Pavol Žigo wyróżniają uzusy: indywidualny, grupowy, regionalny i ogólnonarodowy (na podstawie zasięgu), a także literacki i nieliteracki (na podstawie zgodności normatywnej). Uzus literacki charakteryzuje przestrzeganie normy i kodyfikacji języka literackiego (standardowego), uzus nieliteracki zaś konstytuuje się na gruncie nieliterackich form języka (gwar i slangów)[9]. Mówi się zatem o uzusie stylu urzędowego, uzusie gwar zawodowych[10] czy uzusie dialektów (nieliterackich)[11]. Aleksander Wilkoń wyróżnia uzus jednostkowy oraz uzus społeczny, będący przedmiotem zainteresowania socjolingwistyki. Samo pojęcie uzusu definiuje w sposób ogólny jako: „użycie i funkcjonowanie danej formy w danym zespole tekstów i w danym środowisku”[5]. Uzus jako „przyjęty w danej społeczności sposób posługiwania się systemem językowym […]” to inaczej „zwyczaj językowy”[12].

Uzus a norma

W zestawieniu z normą językową uzus można traktować jako praktyczną formę realizacji normy[3]. Uzus w dużym stopniu odzwierciedla kształt normy językowej (znaczna część środków uzualnych pozostaje z nią w zgodzie), przy czym w uzusie pojawiają się także środki krytykowane lub niebędące realizacjami jednostek systemowych[13]. Zadomowienie pewnych elementów w uzusie prowadzi ostatecznie do włączenia ich w ramy normy językowej[13][14]. Przykładowo istniejące w języku polskim wyrazy i wyrażenia „lata pięćdziesiąte”, „listonosz” i „wywiad z kimś” utrwaliły się jako formy wzorcowe, mimo początkowej krytyki poprawnościowej[15]. W przypadku dialektów (odmian nieliterackich) pojęcie normy językowej jest bliskie pojęciu uzusu[11].

Niektóre środki językowe wchodzące do uzusu mają charakter efemeryczny (są np. związane z sytuacją społeczną kraju lub stanowią przejaw mody językowej); takie elementy rzadko kiedy stają się częścią normy językowej[16].

Uzus jest rozpatrywany jako jedno z kryteriów tzw. poprawności językowej[4][17] (niekiedy mowa o praktyce wykształconych użytkowników języka[18]). Stanowi on podstawę dla kodyfikacji języka ogólnopolskiego – jeśli pewne elementy językowe, początkowo pozanormatywne, staną się szeroko rozpowszechnione (najlepiej: przez dłuższy okres, w różnych środowiskach, w mowie i piśmie[12]), a tym samym wejdą do powszechnej praktyki językowej, to zyskają one sankcję normatywną w obrębie normy użytkowej (uzualnej), skąd po jakimś czasie mogą przejść do warstwy wzorcowej[14]. To uzus winien wyznaczać warunki właściwego użycia języka[19].

Uzus nie jest w pełni równoznaczny z normą uzualną (użytkową), która z zasady obejmuje węższy zakres środków językowych[14][20], choć część badaczy traktuje te pojęcia jako tożsame[21]. W języku polskim formy takie jak wziąść, koniami, [wyrwać] zęba stoją na pograniczu normy użytkowej języka ogólnego i zjawisk nienormatywnych[22].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Władysław Kopaliński: usus; usus tyrannus; usus excultus modernus et approbatus; ususfructus. [w:] Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [on-line]. slownik-online.pl. [dostęp 2012-12-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-02)].
  2. ↑ Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś, Słownik Encyklopedyczny – Język polski, Wrocław: Wydawnictwo Europa, 1999, ISBN 83-87977-20-9, OCLC 46460538.
  3. ↑ a b c Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, s. 468, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  4. ↑ a b c Iva Nebeská, Úzus, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  5. ↑ a b c Aleksander Wilkoń, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1987 (Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 865), s. 110.
  6. ↑ Dace Strelēvica-Ošiņa, The Language of Correctness: Some Terms of Latin Origin, „Antiquitas Viva”, 5, 2019, s. 185–194, DOI: 10.22364/av5.16, ISSN 2255-9779 (ang.), vide s. 191.
  7. ↑ Markéta Pravdová, Ivana Svobodová (red.), Akademická příručka českého jazyka, Praha: Academia, 2014, ISBN 978-80-200-2327-8 (cz.).
  8. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 21, 26–27.
  9. ↑ Rudolf Krajčovič, Pavol Žigo, Dejiny spisovnej slovenčiny: študijná príručka a texty, wyd. 2, Bratislava: Univerzita Komenského, 1994, s. 82, ISBN 978-80-223-0849-6 (słow.).
  10. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 21.
  11. ↑ a b Iva Nebeská, Jazyková norma, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2021-08-23] (cz.).
  12. ↑ a b Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 622–623, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
  13. ↑ a b Juraj Dolník, Základy lingvistiky, Bratislava: Stimul, 1999, s. 214, ISBN 80-85697-95-5, OCLC 43470637 (słow.).
  14. ↑ a b c Hanna Jadacka, Andrzej Markowski, Hasła problemowe, [w:] Andrzej Markowski (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, t. 2: Q–Ż, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2022, s. 1688, ISBN 978-83-01-22136-2, ISBN 978-83-01-22135-5, OCLC 1325603935, hasło „uzus językowy”.
  15. ↑ Joanna Dobkowska, W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 84, ISBN 978-83-02-18249-5, OCLC 1107607313.
  16. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 27.
  17. ↑ Hanna Jadacka, Andrzej Markowski, Hasła problemowe, [w:] Andrzej Markowski (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, t. 2: Q–Ż, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2022, s. 1595–1597, ISBN 978-83-01-22136-2, ISBN 978-83-01-22135-5, OCLC 1325603935, hasło „kryteria poprawności językowej”.
  18. ↑ błąd [online], Dobryslownik.pl [dostęp 2019-02-10].
  19. ↑ Ewa Kołodziejek, O roli uzusu w koncepcji normy polszczyzny początków XXI wieku, „Prace Językoznawcze”, XXV (3), 2023, s. 20.
  20. ↑ Joanna Ginter, Rola internetowych poradni językowych w procesie normalizacji pisowni polskiej, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2016, s. 20, ISBN 978-83-7865-454-4.
  21. ↑ Barbara Oczkowa, Obecność normy w świadomości użytkowników języka, czyli jak mówią Chorwaci, [w:] Maria Dąbrowska-Partyka (red.), W poszukiwaniu nowego kanonu: reinterpretacje tradycji kulturalnej w krajach postjugosłowiańskich po 1995 roku, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 85–95, ISBN 978-83-233-2010-4, OCLC 69500250, vide s. 85–86.
  22. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 36.

Bibliografia

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!