Urzędy kontroli skarbowej były jednostkami organizacyjnymi kontroli skarbowej podległymi ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych. Działały na podstawie ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz.U. z 2016 r. poz. 720), rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 4 stycznia 2011 r. w sprawie siedzib i organizacji urzędów kontroli skarbowej (Dz.U. z 2011 r. nr 13, poz. 62) oraz statutu nadanego zarządzeniem nr 42 Ministra Finansów z dnia 24 grudnia 2003 r. w sprawie nadania statutu urzędom kontroli skarbowej (Dz. Urz. Min. Fin. nr 17, poz. 96).
Urząd Kontroli Skarbowej był jednostką budżetową, prowadzącą gospodarkę finansową według zasad określonych w ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2022 r. poz. 1634). Działaniami Urzędu Kontroli Skarbowej kierował Dyrektor, który był równocześnie organem kontroli skarbowej i przysługiwały mu niektóre uprawnienia organu podatkowego, jednakże nie był organem podatkowym. Wszystkim pracownikom UKS zatrudnionym na stanowisku inspektora kontroli skarbowej przysługiwały uprawnienia finansowego organu postępowania przygotowawczego, o którym mowa w kodeksie karnym skarbowym.
Cel i przedmiot kontroli
Celem kontroli skarbowej jest ochrona interesów i praw majątkowych Skarbu Państwa oraz zapewnienie skuteczności wykonywania zobowiązań podatkowych i innych należności stanowiących dochód budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych.
Celem kontroli skarbowej jest również badanie zgodności z prawem gospodarowania mieniem innych państwowych osób prawnych, przeciwdziałanie i zwalczanie naruszeń prawa obowiązującego w zakresie obrotu towarowego z zagranicą i obrotu towarami przywożonymi z zagranicy oraz zapobieganie i ujawnianie przestępstw określonych w art. 228-231 Kodeksu karnego wśród osób zatrudnionych lub pełniących służbę w jednostkach organizacyjnych podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych.
Do zakresu kontroli skarbowej należy:
kontrola rzetelności deklarowanych podstaw opodatkowania oraz prawidłowości obliczania i wpłacania podatków stanowiących dochód budżetu państwa, a także innych należności pieniężnych budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych,
ujawnianie i kontrola niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej, a także dochodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów,
kontrola źródeł pochodzenia majątku, w przypadku niezgłoszenia do opodatkowania działalności gospodarczej, a także dochodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów,
kontrola celowości i zgodności z prawem gospodarowania środkami publicznymi oraz środkami pochodzącymi z Unii Europejskiej i międzynarodowych instytucji finansowych, podlegającymi zwrotowi,
kontrola wywiązywania się z warunków finansowania pomocy ze środków, o których mowa w punkcie 4,
certyfikacja i wydawanie deklaracji zamknięcia pomocy finansowej ze środków pochodzących z Unii Europejskiej,
badanie celowości w czasie podejmowania decyzji i zgodności z prawem wykorzystania i rozporządzania mieniem państwowym, a w szczególności ujawnianie niedoborów, a także innych szkód w tym mieniu,
badanie wykorzystania mienia otrzymanego od Skarbu Państwa w celu realizacji zadań publicznych oraz prawidłowości prywatyzacji mienia Skarbu Państwa,
kontrola rzetelności wypełniania zobowiązań wynikających z udzielonych przez Skarb Państwa poręczeń i gwarancji,
kontrola zgodności wykorzystania środków, których spłatę poręczył lub gwarantował Skarb Państwa, z ich przeznaczeniem,
kontrola zgodności z prawem przywozu towarów dopuszczonych do obrotu na polskim obszarze celnym lub mających inne przeznaczenie celne oraz wywozu towarów za granicę, a także kontrola i ujawnianie towarów nielegalnie wprowadzonych na polski obszar celny,
ujawnianie składników majątkowych podmiotów zobowiązanych do uiszczenia należności publicznych lub podejrzanych o czyny zagrożone karą grzywny lub karami pieniężnymi, w celu zapewnienia skuteczności poboru tych należności oraz wykonania orzeczeń lub mandatów karnych,
kontrola oświadczeń o stanie majątkowym osób – obowiązanych do ich składania – zatrudnionych lub pełniących służbę w jednostkach organizacyjnych administracji celnej, podatkowej oraz kontroli skarbowej podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych, w tym w urzędzie obsługującym tego ministra,
kontrola resortowa jednostek organizacyjnych administracji celnej, podatkowej oraz kontroli skarbowej podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych, w tym urzędu obsługującego tego ministra,
badanie przestrzegania przez rezydentów i nierezydentów ograniczeń i obowiązków określonych w przepisach prawa dewizowego oraz warunków udzielonych na ich podstawie zezwoleń, zezwoleń dewizowych i zezwoleń na prowadzenie działalności kantorowej,
prowadzenie działalności analitycznej i prognostycznej w odniesieniu do negatywnych zjawisk występujących w obszarze właściwości kontroli skarbowej oraz przedstawianie w tym zakresie informacji i analiz organom administracji rządowej.
W ramach kontroli skarbowej prowadzonej w zakresie, o którym mowa w punktach: 1 i 2, badaniu podlega również rzetelność deklarowanych podstaw opodatkowania oraz prawidłowość obliczania i wpłacania zobowiązań podatkowych stanowiących dochód jednostek samorządu terytorialnego.
Do zakresu kontroli skarbowej należy również zapewnianie ochrony fizycznej i technicznej inspektorom i pracownikom, a za zgodą Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej także innym organom i instytucjom państwowym. Zadania te wykonują wyodrębnione komórki kontroli skarbowej.
W granicach i na zasadach określonych w odrębnych przepisach kontrola skarbowa obejmuje ponadto:
badanie prawidłowości stosowania cen urzędowych, a także cen umownych w zakresie objętym ograniczeniami swobodnego kształtowania ich poziomu,
rozpoznawanie, zapobieganie i zwalczanie przestępstw i wykroczeń związanych z obrotem z zagranicą towarami i technologiami objętymi kontrolą międzynarodową, naruszających prawa ochrony dóbr kultury narodowej, narodowego zasobu archiwalnego i ochrony własności intelektualnej, wprowadzania na polski obszar celny i wyprowadzania z tego obszaru środków płatniczych pochodzących z przestępstw, a także ściganych na mocy umów i porozumień międzynarodowych,
zapobieganie i ujawnianie przestępstw, o których mowa w art. 228-231 Kodeksu karnego, popełnianych przez osoby zatrudnione lub pełniące służbę w jednostkach organizacyjnych podległych ministrowi właściwemu ds. finansów publicznych.
Kontrolowane podmioty
Kontroli skarbowej podlegają:
zobowiązani do świadczeń pieniężnych na rzecz Skarbu Państwa lub państwowych funduszy celowych,
wydatkujący, przekazujący i otrzymujący środki, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy o kontroli skarbowej,
zobowiązani do wywiązywania się z warunków, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 5 ww. ustawy,
władający i zarządzający mieniem państwowym,
jednostki wykorzystujące mienie przekazane przez Skarb Państwa w celu realizacji zadań publicznych oraz sprywatyzowane mienie Skarbu Państwa,
beneficjenci poręczeń i gwarancji udzielonych przez Skarb Państwa oraz podmioty, za które Skarb Państwa poręczył lub gwarantował,
osoby zatrudnione lub pełniące służbę w jednostkach organizacyjnych administracji celnej,
podatkowej oraz kontroli skarbowej podległych ministrowi właściwemu ds. finansów publicznych, w tym w urzędzie obsługującym tego ministra, zobowiązane do składania oświadczeń o stanie majątkowym,
jednostki organizacyjne administracji celnej, podatkowej oraz kontroli skarbowej podległe ministrowi właściwemu ds. finansów publicznych, w tym urząd obsługujący tego ministra.
Kontroli skarbowej podlegają także płatnicy i inkasenci podatków i innych należności, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy o kontroli skarbowej.
Nie podlega kontroli skarbowej celowość i sposób wykorzystywania środków budżetowych oraz mienia państwowego na cele specjalne w jednostkach podległych, podporządkowanych lub nadzorowanych przez ministra właściwego ds. obrony narodowej, w Policji, Państwowej Straży Pożarnej, Straży Granicznej, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, w jednostkach organizacyjnych Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu.
Organy kontroli skarbowej określał art. 8 ustawy o kontroli skarbowej. Były nimi:
wspomniany powyżej minister właściwy ds. finansów publicznych (jako naczelny organ kontroli skarbowej),
Urzędem Kontroli Skarbowej kierował Dyrektor przy pomocy Wicedyrektorów, Głównego Księgowego, Naczelników Wydziałów, Kierowników oddziałów i referatów i innych pracowników zatrudnionych na samodzielnych stanowiskach.
Urzędem kontroli skarbowej kierował dyrektor, który jednocześnie był organem kontroli skarbowej.
Dyrektor urzędu kontroli skarbowej był odpowiedzialny przed Generalnym Inspektorem Kontroli Skarbowej za prawidłową i terminową realizację zadań urzędu.
Dyrektor UKS w szczególności:
organizował pracę UKS i jest przełożonym zatrudnionych w nim inspektorów oraz innych pracowników,
ustalał plany kontroli,
upoważniał inspektorów i pracowników do przeprowadzenia czynności kontrolnych,
wydawał decyzje w sprawach określonych w ustawie o kontroli skarbowej,
wydawał wyniki kontroli,
dokonywał, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, zmiany inspektora lub pracownika prowadzącego czynności kontrolne,
mógł podawać do wiadomości publicznej zbiorcze informacje dotyczące działalności kontroli skarbowej na terenie objętym zasięgiem działania UKS.
Wydziałami kierowali naczelnicy, a pozostałymi komórkami organizacyjnymi – kierownicy lub koordynatorzy.
Dyrektor UKS sprawował nadzór nad pracą pracowników urzędu. Pracownicy komórek wywiadu skarbowego, w zakresie wykonywanych czynności operacyjno-rozpoznawczych, podlegali nadzorowi Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej. Dyrektora UKS powoływał, spośród kandydatów wyłonionych w drodze konkursu, i odwoływał minister właściwy ds. finansów publicznych, na wniosek GIKS.
Wicedyrektorów UKS powoływał, spośród inspektorów kontroli skarbowej, i odwoływał GIKS, na wniosek dyrektora UKS.
W urzędzie kontroli skarbowej prowadzone były ewidencje i rejestry dotyczą postępowań kontrolnych i karno-skarbowych. Informacje gromadzone i przetwarzane w ramach kontroli skarbowej stanowią tajemnicę skarbową (art. 34-34c ustawy z 28.09.1991 r. o kontroli skarbowej).
Wszelkie niezbędne wymagania potrzebne do otrzymania powołania na stanowisko inspektora kontroli skarbowej (i.k.s.) określa ustawa o kontroli skarbowej z 28 września 1991 r.
Inne stanowiska:
referent
starszy referent
referendarz
starszy referendarz
komisarz skarbowy
starszy komisarz skarbowy
Wywiad skarbowy
Z organizacją UKS wiązało się również pojęcie wywiadu skarbowego, który był jedną z form wykonywania kontroli skarbowej. Przeprowadzanie czynności wywiadu skarbowego polegało na: uzyskiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji o osobach oraz o: dochodach, obrotach, rzeczach i prawach majątkowych podmiotów podlegających kontroli skarbowej w celu ustalenia należności, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 1 i 2 oraz w ust. 2, oraz w celu wykonania zadań, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 12 i 14 oraz w art. 3 ustawy o kontroli skarbowej. Czynności wywiadu skarbowego przeprowadzali wyznaczeni do ich wykonywania pracownicy zatrudnieni w wywiadzie skarbowym. Wywiad skarbowy współdziałał z organami, służbami i instytucjami państwowymi uprawnionymi do wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych oraz, w przypadkach i na zasadach określonych w odrębnych ustawach, z innymi organami.
Wywiad skarbowy był zatem szczególną formą wykonywania kontroli skarbowej. Swym zakresem obejmował czynności, w tym również czynności operacyjno-rozpoznawcze, pozwalające na:
określenie rzetelności deklarowanych podstaw opodatkowania,
ujawnianiu nie zgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej i dochodów nie znajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów,
kontrolę finansów jednostek samorządowych,
kontrolę towarową z zagranicą,
ujawnianie i zapobieganie korupcji.
Lista urzędów kontroli skarbowej w Polsce
Urząd Kontroli Skarbowej Białystok
Urząd Kontroli Skarbowej Gdańsk
Urząd Kontroli Skarbowej Kielce
Urząd Kontroli Skarbowej Kraków
Urząd Kontroli Skarbowej Łódź
Urząd Kontroli Skarbowej Olsztyn
Urząd Kontroli Skarbowej Opole
Urząd Kontroli Skarbowej w Bydgoszczy
Urząd Kontroli Skarbowej w Katowicach
Urząd Kontroli Skarbowej w Lublinie
Urząd Kontroli Skarbowej w Poznaniu
Urząd Kontroli Skarbowej w Rzeszowie
Urząd Kontroli Skarbowej w Warszawie
Urząd Kontroli Skarbowej we Wrocławiu
Urząd Kontroli Skarbowej w Szczecinie
Urząd Kontroli Skarbowej w Zielonej Górze
Urzędy kontroli skarbowej oprócz swoich szesnastu siedzib w stolicach województw jw., posiadały też ośrodki zamiejscowe. Przykładem jest tu: Ośrodek Zamiejscowy w Legnicy, czy Jeleniej Górze. Taki sam status do 31 marca 2011 r. posiadał również Urząd Kontroli Skarbowej we Wrocławiu – OZ w Wałbrzychu. Utworzenie ww. jednostek było w gestii poszczególnych dyrektorów generalnych Urzędów. Ich powołanie było uzasadnione m.in.: warunkami geograficzno-urbanistycznymi występującymi w danym województwie oraz ułatwieniem prac wykonywanych przez urzędy (dostępnością dla potencjalnych kontrolowanych podmiotów i podatników). Osiem urzędów kontroli skarbowej miało swoje ośrodki zamiejscowe (stan na dzień 10.05.2012 r.).
Poniżej lista wszystkich siedzib ośrodków zamiejscowych:
Urząd Kontroli Skarbowej w Bydgoszczy Ośrodek Zamiejscowy w Toruniu;
Urząd Kontroli Skarbowej w Krakowie Ośrodek Zamiejscowy w Nowym Sączu;
Urząd Kontroli Skarbowej w Krakowie Ośrodek Zamiejscowy w Tarnowie;
Urząd Kontroli Skarbowej w Łodzi Ośrodek Zamiejscowy w Piotrkowie Trybunalskim;
Urząd Kontroli Skarbowej w Olsztynie Ośrodek Zamiejscowy w Elblągu;
Urząd Kontroli Skarbowej w Poznaniu Ośrodek Zamiejscowy w Kaliszu;
Urząd Kontroli Skarbowej w Szczecinie Ośrodek Zamiejscowy w Koszalinie;
Urząd Kontroli Skarbowej we Wrocławiu Ośrodek Zamiejscowy w Jeleniej Górze;
Urząd Kontroli Skarbowej we Wrocławiu Ośrodek Zamiejscowy w Legnicy;
Urząd Kontroli Skarbowej w Zielonej Górze Ośrodek Zamiejscowy w Gorzowie Wielkopolskim.
Budżet, zatrudnienie i wynagrodzenia
Wydatki urzędów kontroli skarbowej były realizowane w części 19budżetu państwa – Budżet, finanse publiczne i instytucje finansowe.
W 2015 wydatki urzędów kontroli skarbowej wyniosły 536,7 mln zł[2]. Przeciętne zatrudnienie ww przeliczeniu na pełne etaty wyniosło 5183 osoby, a średnie miesięczne wynagrodzenie brutto 6309 zł[3]
W ustawie budżetowej na 2016 wydatki urzędów kontroli skarbowej zaplanowano w wysokości 571 mln zł[4].