Twierdza Szlisselburska, Orzeszek[1] (ros.Шлиссельбургская крепость, Орешек – Szlisselburgskaja kriepost', Orieszek) – rosyjska twierdza wzniesiona w XIV w. w celu obrony granicy ze Szwecją, w XVIII–XIX w. użytkowana jako więzienie. Od 1928 do 1939 r. i ponownie od 1965 r. siedziba muzeum. Twierdza położona jest na Wyspie Orzechowej na Newie, w miejscu, gdzie rzeka wypływa z jeziora Ładoga.
Historia
Twierdza
Pierwszą fortecę w tym miejscu założył wnuk Aleksandra NewskiegoJurij Daniłowicz[2]. Twierdza miała bronić ujścia Newy i jeziora Ładoga przed ekspansją szwedzką. W 1323 r. w tym właśnie miejscu Nowogród zawarł ze Szwedami pokój, na mocy którego w jego posiadaniu pozostał basen Newy[3]. Początkowo twierdza była zbudowana z drewna, po pożarze w 1352 r. została odbudowana już jako budowla kamienna[4]. Na przełomie XV i XVI w. rozbudowano ją i unowocześniono, wznosząc kamienne mury i baszty (siedem narożnych i trzy wewnętrzne). Grubość murów sięgała 4,5 metra, zaś wysokość baszt – 14–16 m[4].
Twierdza wielokrotnie z powodzeniem broniła się przed wrogami, dopiero w 1612 r. została po dziewięciomiesięcznym oblężeniu zdobyta przez Szwedów. Pod panowaniem szwedzkim nosiła nazwę Nöteborg[2].
Więzienie
Twierdza została ponownie przyłączona do Rosji przez Piotra Wielkiego podczas wojny północnej w 1702 r.[2], szturmem i zdobyciem twierdzy dowodził Boris Szeriemietjew[4]. Miastu Szlisselburg nadano obecną nazwę, oznaczającą „miasto-klucz” (w domyśle: do Szwecji)[2]. Twierdza została ponownie zmodernizowana, wzniesiono nowe bastiony i mury[4]. W Twierdzy Szlisselburskiej przetrzymywany był obalony car Iwan VI, ostatecznie też w twierdzy został zamordowany w 1764 r.[5]
Sekretny dom (stare więzienie)
Następnie w fortecy umieszczono więzienie stanu, zaś w 1798 r. zbudowano na jej terenie tzw. sekretny dom[1]. W 1907 r. w twierdzy mieściło się centralne więzienie katorżnicze[2]. Więzienie w Twierdzy Szlisselburskiej zyskało sławę jednego z najcięższych w Imperium Rosyjskim[4].
W 1928 r. w Twierdzy Szlisselburskiej otwarta została filia Muzeum Rewolucji Październikowej, która istniała przez jedenaście lat – w 1939 r. placówkę zamknięto, a eksponaty zostały przewiezione do Leningradu[2]. Podczas II wojny światowej armia radziecka obroniła twierdzę przed atakami niemieckimi. Wskutek ostrzałów artylerii znaczna część zabytkowej fortecy została zniszczona[2]. Walka o twierdzę trwała od 8 września 1941 r. przez 498 dni, fortecy bronił garnizon liczący 300–500 osób; miasto Szlisselburg było okupowane przez Niemców[4].
W 1956 r. Twierdza Szlisselburska ponownie została zaadaptowana na cele muzealne, jako filia Państwowego Muzeum Historii Leningradu (następnie Muzeum Historii Petersburga). Odrestaurowano wówczas budynki starego i nowego więzienia, część murów i baszt twierdzy, poddano konserwacji ruiny fortecznego soboru Narodzenia św. Jana Chrzciciela, zniszczonego podczas II wojny światowej[2]. W dawnych budynkach więzienia znajduje się ekspozycja poświęcona przetrzymywanym w nim w XIX–XX w. więźniom politycznym[7]. Muzeum w twierdzy, czynne od maja do października, co roku odwiedza ok. 90 tys. turystów[4].
Pomniki na terenie twierdzy
Na terenie Twierdzy Szlisselburskiej znajduje się pomnik więzionych w niej rewolucjonistów[6]. Ponadto w 1998 r. na jednym z budynków fortecy została zawieszona tablica z inskrypcjami „Przed tronem Wszechmogącego prosić będę nie kary, nie zemsty tylko poprawy dla winnych, pocieszenia i ulgi dla cierpiących i zgody i pokoju i błogosławieństwa dla obydwóch narodów. Walerian Łukasiński” oraz „Polakom, więźniom Szlisselburga, bojownikom narodowej sprawy, działaczom skazanym przez carat na katorgę, prześladowanym, zmarłym, pochowanym w bezimiennych mogiłach. Rodacy” w językach polskim i rosyjskim, wymieniająca najbardziej znanych polskich więźniów tutejszego carskiego więzienia[1]. W lipcu 2023 r. tablica upamiętniająca polskich więźniów Szlisselburga została usunięta[8].
