Stefan Nemania

Stefan Nemania

wielki żupan Serbii święty Kościoła prawosławnego
Okres	od 1170 do 1196
Poprzednik	Tihomir
Następca	Stefan Pierwszy Koronowany
Dane biograficzne
Dynastia	Nemanicze
Data urodzenia	około 1113 lub około 1133
Data śmierci	13 lutego 1200
Ojciec	Stefan Zawida
Żona	Anna
Dzieci	Wukan - Stefan - Rastko

Stefan Nemania (Nemanja) (serb. Стефан Немања [Stefan Nemaňa]^[a]), Symeon Serbski (cs. Prepodobnyj Simeon car Serbskij, Mirotocziwyj) (ur. ok. 1113 lub około 1133, zm. 13 lutego 1199 lub 1200) – wielki żupan Raszki (1170–1196), po uniezależnieniu od Bizancjum około 1190 roku nazywanej coraz powszechniej Serbią, święty Kościoła prawosławnego.

Życiorys

Osadzony około 1168 roku przez cesarza Manuela I Komnena, jako zarządca dzielnicy położonej we wschodniej Raszce, do roku 1171^[1] pokonał najstarszego brata i wspierających go młodszych braci i sam objął tron wielkożupański. Podjęta wówczas próba uniezależnienia się od Bizancjum zakończyła się w 1172 roku klęską i niewolą w Konstantynopolu. Przywrócony na tron wielkożupański uznał się wasalem Bizancjum. Po śmierci Manuela Komnena w 1183 ponownie podjął kroki przeciw Bizancjum, które w 1190 doprowadziły do uznania niezależności Serbii. W okresie swego panowania rozszerzył terytorium swego państwa w kierunku wybrzeża dalmatyńskiego. Prowadził szeroko zakrojoną działalność budowniczą. W 1196 roku zrzekł się władzy na rzecz syna i wstąpił do klasztoru. Zmarł w klasztorze hilandarskim na górze Atos. W Serbii jest czczony jako święty pod imieniem Symeona.

Związki rodzinne

Syn Zawidy, księcia należącego do raszkańskiej dynastii wielkożupańskiej. Urodził się w 1113 roku w Ribnicy, w Zecie, podczas pobytu ojca na wygnaniu. Z dzielnicą tą łączyły Nemanię zawsze bardzo silne związki. W dolinie Toplicy wzniósł w późniejszym czasie 2 monastery: Bogurodzicy i św. Mikołaja. Żonaty z Anną miał z nią 3 synów i przynajmniej 3 córki:

• Wukana
• Stefana – pierwszego króla Serbii
• Rastka – pierwszego patriarchę serbskiego
• mniszkę Wukę
• nieznaną z imienia żonę Manuela Angelosa
• nieznaną z imienia żonę jednego z członków bułgarskiej dynastii Asenowiczów^[2].

			Zawida żupan
Tihomir wielki żupan ok. 1168-1170				Stracimir władca nad Zachodnią Morawą		Mirosław książę Zahumla 1168-1190
		Stefan Nemania wielki żupan 1170-1196		Anna
Wukan		Stefan Pierwszy Koronowany (ur. ok. 1165, panował 1196-1227)		Rastko		Wuka mniszka		nieznana z imienia żona Manuela Angelosa		nieznana z imienia żona jednego z Asenowiczów

Zdobycie tronu wielkożupańskiego

Około 1168 roku cesarz bizantyński Manuel I Komnen zrzucił z tronu wielkożupańskiego sprawiającego kłopoty Bizancjum Desę i osadził na nim Tihomira najstarszego syna Zawidy, przydzielając również dzielnice jego młodszym braciom: Stefanowi Nemanii – wschodnie krańce Raszki I Toplicę, Ibar, Rasinę i Rekę. Nieco później cesarz dodał mu jeszcze Duboczicę leżącą koło Leskowca. Stracimir otrzymał ziemie w zachodniej Raszce, a Mirosław Polimje. Około 1170 roku Nemania zbuntował się przeciw Tihomirowi I pokonał go przy pomocy braci koło Pantina na Kosowym Polu. Tihomir zginął w czasie ucieczki z pola bitwy. Prawdopodobnie utonął w pobliskiej Sitnicy.

Serbia w okresie panowania Nemanii

Po zwycięstwie nad starszym bratem Nemania objął tron w Raszce. Dwaj młodsi bracia otrzymali nowe rozleglejsze dzielnice. Stacimir ziemie nad Zachodnią Morawą z ośrodkiem w Gradcu (obecnie: Czaczak), gdzie ufundował monaster św. Bogurodzicy. Mirosław otrzymał Zahumle i tytułował się kneziem Humu. Zachował też posiadłości w Polimju, gdzie ufundował monaster w Bijelom Polu nad Limem. Po zdobyciu tronu raszkańskiego Nemania wystąpił w przymierzu z Węgrami, Wenecjanami i Niemcami przeciw Bizancjum. Tron węgierski objął jednak w tym czasie Bela III sprzymierzeniec cesarza bizantyńskiego Manuela Komnena. Osamotniony Nemania nie zdołał obronić swego państwa przed najazdem bizantyńskim i w 1172 roku znalazł się jako więzień cesarski w Konstantynopolu. Powrócił na tron w Raszce jako wasal bizantyński, którym pozostał do 1183 roku^[3].

Ekspansja

Klęski poniesione przez Bizancjum skłoniły go do zaatakowania w 1183 roku w przymierzu z Belą III węgierskim ziem Cesarstwa. W wyniku kampanii wojennej przyłączył do swego państwa ziemie położone wokół Niszu i Sredca. W tym samym roku podbił też resztki królestwa Zety – pas nadmorski pomiędzy Kotorem a Skadarem pozostający pod władzą bizantyńską, chociaż mający również swego zeckiego knezia. W Skadarze osadził, jako tytularnego „króla” Zety swego najstarszego syna Vukana. Podbił również nadmorskie miasta Górnej Dalmacji: Danj, Sarda, Drivast, Svač, Ulcinj, Bar i Kotor.

Wojna z Dubrownikiem

Jednocześnie z pochodem Nemanii jego bracia Stracimir i Mirosław humski w 1184 rozpoczęli napadać na posiadłości republiki Dubrownika. Najpierw próbował Stracimir razem z flotą zająć wyspę Korčulę, ale w bitwie morskiej poniósł klęskę w wyniku czego jego flota została spalona, a on sam ledwo uszedł z życiem. W tym samym roku Mirosław na czele 13 statków napadł Dubrownik, jednak 18 sierpnia został pobity niedaleko od Poljica przy wyspie Koločep. W następnym roku – 1185, Miroslav obległ miasto, jednakże już po 7 dniach nękania mieszkańców przez machiny oblężnicze wycofał się. Dubrownik obronił się dzięki pomocy włoskich Normanów.

27 września 1186 roku Stefan Nemania wspólnie z braćmi Stracimirem i Mirosławem zawarł z miastem traktat pokojowy przyznający Dubrownikowi prawo prowadzenia swobodnego handlu „według starego zwyczaju”, w całej Serbii, a zwłaszcza na targu Drijewa położonym u ujścia Neretwy do Adriatyku, który dawał również możliwość handlu z Bośnią. Pod koniec życia podobne przywileje Nemania nadał również kupcom ze Splitu. Przyniosło to w następnych dziesięcioleciach rozkwit kolonii kupców, a następnie również rzemieślników z Dubrownika, innych miast dalmatyńskich, a nawet włoskich przy serbskich osadach targowych^[4].

Uniezależnienie Serbii od Bizancjum

Sabor przeciw bogomiłom

Przed 1188 rokiem Nemania wysłał poselstwo do cesarza rzymskiego Fryderyka Barbarossy przebywającego w Norymberdze, zapraszając go na swój dwór, w czasie projektowanej przez cesarza wyprawy krzyżowej. W następnym roku podjął cesarza w Niszu. W trakcie pertraktacji, w których wziął również udział car bułgarski Asen I, władcy słowiańscy uznali się lennikami cesarskimi. W następnym roku, wykorzystując przemarsz krzyżowców przez Bałkany, i związane z tym konflikty pomiędzy krzyżowcami a Bizancjum, Nemania opanował północną i wschodnią Macedonię ze Skopjem, Pernikiem i Welbużdem (obec. Kiustendił). W 1189 roku podbił królestwo Zety i osadził na jego tronie swego syna Wukana^[5]. Po odejściu krzyżowców poniósł jednak klęskę nad Morawą. Bizantyńczycy odzyskali utracone terytoria, uznali jednak w zawartym układzie pokojowym niezależność ziem Stefana Nemanii obejmujących Raszkę, Zetę, albańskie porty Pivot i Hvosno (obec. Metonia) i Kosowe Pole. Układ przypieczętowano małżeństwem drugiego syna Nemanii Stefana z bratanicą cesarza Eudoksją oraz nadaniem synowi Nemanii tytułu sebastokratora, podkreślającego zależność Serbii od Bizancjum^[6].

W 1190 lub 1191 roku, wykorzystując śmierć brata Stracimira, Nemania strącił z tronu humskiego, brata Mirosława I osadził na nim swego młodszego syna Rastka. W ten sposób pod koniec życia zjednoczył ziemie serbskie pod jednym berłem^[7].

Stefan Nemania popierał na swoich ziemiach rozwój kościoła prawosławnego. Wspierał rozwój budownictwa kościelnego. Główną jego fundacją był budowany w latach 1183–1196, monaster w Studenicy (tak zwana: zadužbina), w którym miał być pochowany. Nemania zwalczał w swym państwie popieranych przez świeckich możnowładców bogomiłów zwanych w Serbii babunami^[8].

Święty
Symeon Serbski (Miroblita)

święty mnich
Czczony przez	Cerkiew prawosławną
Wspomnienie	13/26 lutego
Atrybuty	krzyż lub zwój ze słowami: „Dzieci moje umiłowane, razem ze mną wychwalajcie Pana”
Szczególne miejsca kultu	Serbski Kościół Prawosławny

Ostatnie lata

Wiosną 1196 roku Stefan Nemania przekazał tron swemu średniemu synowi Stefanowi. Złożył w Studenicy śluby zakonne, przyjmując imię Symeon, a po upływie roku udał się na górę Athos, gdzie przebywał już jego najmłodszy syn Rastko. W czasie swego pobytu w klasztorze Stefan-Symeon posłał syna do Konstantynopola w celu uzyskania zgody cesarza Aleksego III Angelosa na założenie na górze Athos monasteru serbskiego, na ruinach monasteru Chilandar. W wydanym przez siebie dokumencie fundacyjnym (tzw. Przywilej Chilendarski) Nemania nadawał Chilandarowi liczne ziemie, ludzi i dochody w Serbii. Zmarł 13 lutego 1200 roku. W czerwcu 1200 roku cesarz Aleksy III wystawił chrysobullę zatwierdzającą założenie monasteru serbskiego na górze Athos.
Stefan Nemania jest czczony w Kościele prawosławnym pod imieniem Symeona^[9].

Kult

Dzień obchodów

Cerkiew prawosławna wspomina świętego mnicha 13/26 lutego^[b], tj. 26 lutego według kalendarza gregoriańskiego^[10].

Ikonografia

W ikonografii święty mnich przedstawiany jest jako stary mężczyzna w szatach i kapturze mnicha wielkiej schimy. Ma zakończoną w szpic, długą, siwą brodę. Na ikonach najczęściej prawą dłoń ma uniesioną w błogosławieństwie, w lewej trzyma krzyż lub zwój, na którym zwykle znajdują się słowa: „Dzieci moje umiłowane, razem ze mną wychwalajcie Pana”^[10].

Uwagi

1. Lekcja przydomka Немања nie jest w literaturze jednolita. Serbskie „њ”, które było do niedawna transliterowane jako „nj” (obecnie „ň” z odwróconym daszkiem) jest transkrybowane jako „ń” (Słownik Ortograficzny Języka Polskiego. PWN, 2009. Brak numerów stron w książce). Dla „ń” poprzedzającego samogłoskę daje to końcówkę „nia”. Ponieważ dla języków posługujących się alfabetem cyrylickim: rosyjskiego, ukraińskiego, bułgarskiego etc. zasadą jest stosowanie zapisu transkrypcyjnego wersja „Nemania” wydaje się bardziej prawidłowa. Takiej wersji używa T.Wasilewski w Historii Jugosławii (1985), a także autor hasła w Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN (Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. T. 6. Warszawa: PWN, 1997. ISBN 83-01-11969-1. Brak numerów stron w książce). Równolegle występuje również lekcja „Nemanja”, min.: w przekładzie niemieckiej pracy G. Ostrogorskiego Dzieje Bizancjum, w Słowniku władców średniowiecznej Europy (1998).
2. Podwójne datowanie.

Przypisy

1. MaciejM. Salamon MaciejM. (red.), Wielka Historia Świata, t. 4. Kształtowanie średniowiecza, Kraków: Oficyna Wydawnicza FOGRA, 2005, s. 498, ISBN 83-85719-85-7 .
2. I. Czamańska: Słownik władców Europy średniowiecznej. s. 342. T. Wasilewski: Historia Jugosławii. s. 107.
3. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 371–372. T. Wasilewski: Historia Jugosławii. s. 107.
4. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 380. T. Wasilewski: Historia Jugosławii. s. 107–108.
5. Wielka Historia Świata - Późne średniowiecze. Praca zbiorowa pod redakcją naukową Krzysztofa Baczkowskiego. T. 5. Kraków: Oficyna Wydawnicza FOGRA, 2005, s. 94. ISBN 83-85719-89-X.
6. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 387–388. T. Wasilewski: Historia Jugosławii. s. 108.
7. T. Wasilewski: Historia Jugosławii. s. 108. I. Czamańska: Słownik władców Europy średniowiecznej. s. 342. Zdaniem I. Czamańskiej Stefan Nemania podporządkował sobie Hum już w 1181 roku.
8. T. Wasilewski: Historia Jugosławii. s. 108.
9. T. Wasilewski: Historia Jugosławii. s. 108–109. I. Czamańska: Słownik władców Europy średniowiecznej. s. 342. I. Czamańska podaje jako datę śmierci 13 lutego 1199.
10. prep. Symeon Serbski na cerkiew.pl (opr. Jarosław Charkiewicz).

Bibliografia

• T. Wasilewski: Historia Jugosławii do XVIII wieku. W: W. Felczak, T. Wasilewski: Historia Jugosławii. Wrocław: Ossolineum, 1985. ISBN 83-04-01638-9. Brak numerów stron w książce
• G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2008. ISBN 978-83-01-15268-0. Brak numerów stron w książce
• J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski: Historia Słowian południowych i zachodnich. Warszawa: PWN, 1988. ISBN 83-01-07549-X. Brak numerów stron w książce
• I. Czamańska: Stefan Nemanja. W: Słownik władców Europy średniowiecznej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1998. ISBN 83-86138-50-5. Brak numerów stron w książce

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000055391695
• VIAF: 57413596
• LCCN: n99018043
• GND: 118922459
• SUDOC: 083066713
• NKC: mzk2004217600
• NTA: 12901012X
• PLWABN: 9810552225005606
• J9U: 987007347000005171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3979405
• Britannica: biography/Stefan-Nemanja
• Treccani: stefano-nemanja-gran-giuppano-della-serbia
• БРЭ: 4166261
• Catalana: 0025303
• Hrvatska enciklopedija: 57945