Wnętrze (2013)Sobór w 1910Sobór od frontuDzwonnica
Poprzedniczką obecnej świątyni była drewniana cerkiew pod wezwaniem Piotra i Pawła, wybudowana w 1693 na wschodniej stronie drewnianego fortu, założonego przez Kozaków – kolebki przyszłego miasta. Cerkiew spłonęła 3 sierpnia 1716, po czym wśród mieszkańców jak i przybywających do Irkucka gości rozpoczęto zbiórkę na budowę nowej, murowanej świątyni.
Ta jednak od razu nie nastąpiła, ze względu na carski ukaz z 1714, który czasowo zabraniał wznoszenia kamiennych budowli. Przyczyną jego wydania była chęć zabezpieczenia materiałów, jak i pokrycia gwałtownie rosnącego zapotrzebowania na rzemieślników, co było związane z budową nowej stolicy w Petersburgu. Gdy ukaz częściowo anulowano, budowa nowej kamiennej świątyni mogła zostać rozpoczęta, co nastąpiło w lipcu 1718. Architektem odpowiedzialnym za jej wzniesienie był Wasilij Gariajew, który swój projekt oparł na podstawie wybudowanego w latach 1703–1710 soboru Świętej Trójcy w Wierchoturie. Zaledwie 6 lat po rozpoczęciu prac budowlanych otwarto pierwszy budynek soboru – kaplicę Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Budowa soboru przyspieszyła, gdy w 1727 ustanowiono eparchię irkucką, która wydzielona została z eparchii tobolsko-tiumeńskiej. W tym samym roku zakończono budowę dzwonnicy, a 22 lipca konsekrowano znajdującą się obok niej kaplicę św. Jana Rycerza, która istniała do r. 1818. Świątynię ukończono w 1746 i poświęcono 25 września tegoż samego roku. Została ona soborem katedralnym i była nim aż do 1894 r., kiedy to ukończono budowę nowej, najważniejszej świątyni Irkucka – katedralnego soboru Kazańskiej Ikony Matki Bożej[2].
W 1755 rozpoczęto budowę kamiennego muru wokół soboru, zaś w latach 60. XVIII w. do soboru dobudowano trzy kaplice: od północy – Kazańskiej Ikony Matki Bożej, a od południa – pw. Jana Chrzciciela oraz pw. Wszystkich Świętych. W 1771 w soborze pochowano biskupa Sofroniusza Irkuckiego.
W nocy z 23 na 24 kwietnia 1804 w wyniku trzęsienia ziemi spadł krzyż soboru i uległa zniszczeniu piąta kopuła, która w późniejszym czasie została usunięta. We wrześniu 1812 rozpoczęto budowę nowej dzwonnicy. Sam dzwon powstał wcześniej, odlany został w 1797 i ważył 12 ton. Był największym dzwonem w mieście, stąd też wzięła się jego nazwa – „Wielki”. Od momentu powstania, dzwon wisiał na słupach – dopiero 30 marca 1815 został przeniesiony do nowej dzwonnicy, wybudowanej w stylu rosyjskiego klasycyzmu. 10 czerwca została ona pokryta żelazem i zwieńczona krzyżem. Podczas dwudniowego pożaru w lipcu 1879 „Wielki” dzwon uległ stopieniu[3].
W dniach 30–31 grudnia 1861 miasto nawiedziło kolejne trzęsienie ziemi, w wyniku którego sobór doznał uszkodzeń: gzymsów, prawie wszystkich łuków; w ikonostasie Piotra i Pawła uszkodzeniu uległy dwie kolumny.
W połowie XIX wieku, tuż przy soborze wybudowano (wpierw z drewna, a następnie z kamienia) – pałac biskupi, w którym znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i pokoje administracyjne. Powstała także biblioteka (z bogatym zbiorem prawosławnej literatury) i szkoła dla duchowieństwa; w krypcie pałacu byli chowani biskupi eparchii irkuckiej. W XIX wieku Sobór Objawienia Pańskiego stał się centrum życia duchowego w rejonie Irkucka.
Po rewolucji październikowej, sobór nie uległ zburzeniu, tak jak leżący niedaleko katedralny sobór Kazańskiej Ikony Matki Bożej. W 1925 budynek został uznany za pomnik historii i sztuki oraz został zamknięty dla celów religijnych. Umieszczona w nim została cukiernia i piekarnia. 12 lutego 1934 miejska komisja badająca stan budynku orzekła, że wymaga on remontu. Mimo tego, decyzja wydana rok później, nie została zrealizowana[2].
W roku 1960 planowano zburzyć obie najstarsze świątynie w mieście: sobór Objawienia Pańskiego i leżącą naprzeciwko cerkiew Zbawiciela. W tym celu, aby zbadać oba obiekty, z Moskwy przyjechała Galina G. Oranska, która pracowała wcześniej w archiwach Irkucka, Tobolska, Jenisejska, Moskwy, Leningradu i w innych miastach. Jednak zamiast wydać decyzję o rozbiórce, podjęła ona decyzję o renowacji obu byłych świątyń. W 1968 zamknięto działającą w budynku piekarnię i rozpoczęto trwającą 18 lat rekonstrukcję. Po jej zakończeniu, budynek soboru został przekazany Muzeum Krajoznawczemu Obwodu Irkuckiego.
W 1994 sobór powrócił w ręce eparchii irkuckiej. Rozpoczęto odprawianie nabożeństw – początkowo w kaplicy Świętych Apostołów Piotra i Pawła. W Wielkanoc 1995 został ponownie konsekrowany przez biskupa irkuckiego Wadima. W 2003 otrzymał nowy wygląd – mistrzowie malarscy zakończyli malowanie elewacji, a także rozpoczęli malowania wnętrza (sklepienia i refektarza). Prace objęły łącznie prawie 300 metrów kwadratowych nawy głównej.
Architektura
Sobór Objawienia Pańskiego, tak jak pobliska Cerkiew Zbawiciela, zawiera w sobie tradycje starych rosyjskich cerkwi podmiejskich. Szczególnie oryginalna jest ornamentyka, w której zlewają się staroruskie wzory, barokowe motywy oraz elementy zapożyczone ze sztuki narodów Syberii[4]. Uważana jest za „prekursora syberyjskiego baroku”. Po raz pierwszy na Syberii użyto tu płytek holenderskich do ozdobienia elewacji – około 300 z nich przedstawia kwiaty oraz postacie z bajek i mitologii syberyjskiej ludności[5]. Wewnątrz znajdują się polichromie, sceny Narodzenia i Objawienia Pańskiego, Tysiąclecia Rosji: w tym świętych, bohaterów, proroków i męczenników rosyjskich.
Przyglądając się soborowi można wyodrębnić dwie pionowe osie: dzwonnicy (pod którą znajduje się przedsionek) oraz właściwej cerkwi. Wyróżnia się tu także piętrowy układ konstrukcji: na czworobocznych bryłach spoczywają ośmioboczne graniastosłupy, które są podstawą wieńczących budowlę wieżyczek[6].
↑Podróżowanie po regionie. W: Alicja Łukowska, Jędrzej Łukowski: Bajkał i góry Przybajkala. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo Sklepu Podróżnika, 2013-09-13, s. 180. ISBN 978-83-7136-103-6.
.jpg)
