Słowianofile byli grupą romantycznych intelektualistów, którzy sformułowali wszechstronny i niezwykły system ideologiczny, którego podstawę stanowiło ich przekonanie o wyższości i doniosłej misji dziejowej prawosławia i Rosji[1].
Rozwój słowianofilstwa trwał od lat 40. XIX w. do końca kolejnej dekady, gdy zmarła większość jego głównych ideologów[1].
Poglądy
Podstawowym założeniem słowianofilstwa była wiara w możliwość pokojowego i harmonijnego współżycia narodów. Podkreślali również konieczność tworzenia przez ludzi wierzących wspólnoty opartej na prawdzie, miłości i wolności, które ich zdaniem stanowiły podstawę wiary prawosławnej (funkcjonowanie takiej wspólnoty określali jako sobornost). Dowodzili, że tego typu wspólnoty tworzyli Słowianie, powołując się w szczególności na funkcjonowanie wspólnot wiejskich i soborów ziemskich[1]. W ocenie słowianofilów analogicznie harmonijne relacje panowały na Rusi Moskiewskiej także między ludem a władcami, co wynikało z wyznawanej wiary prawosławnej. Miała ona określić charakter Rosjan jako ludzi kochających sprawiedliwość i wolność ducha, jak również wspólną pracę[3].
Słowianofile dostrzegali konieczność rozwiązania szeregu problemów społecznych Rosji. Inspiracji dla dokonania niezbędnych reform poszukiwali w historii tego kraju, twierdząc, że każde państwo rozwija się w unikatowy sposób i nie może wzorować się na innych[3]. Opowiadali się za usunięciem z Rosji elementów kultury zachodniej, wprowadzonych do kraju przez Piotra Wielkiego, twierdząc, że ich pojawienie się (w szczególności upowszechnianie zachodniego racjonalizmu i legalizmu) zakłóciło harmonijny rozwój społeczeństwa. Za nośniki racjonalizmu (niedającego się pogodzić z miłością i harmonią) uważali Kościół katolicki i Kościoły protestanckie. Argumentowali, że oczyszczenie kultury rosyjskiej z obcych wpływów umożliwiłoby również odnowę kultury europejskiej, gdyż odrodzona Rosja byłaby przykładem dla innych państw[1]. Zdaniem Bazylowa w swoich poszukiwaniach słowianofile nigdy nie wyzbyli się subiektywnego oglądu dziejów i uzasadniając swoje tezy odpowiednimi wydarzeniami z dziejów Rosji posługiwali się nimi wybiórczo[3].
Słowianofile rozwinęli koncepcję Świętej Rusi, utożsamiając ją ze współczesną Rosją carską. W ujęciu tym Rosja była strażniczką nieskażonej tradycji chrześcijańskiej i sprawiedliwego ustroju społecznego[4], czy wręcz jedynym chrześcijańskim państwem świata, ostoją „Kościoła walczącego i pielgrzymującego”[5]. Koncepcja ta, dzięki poparciu cara Mikołaja I, około połowy XIX wieku stała się częścią oficjalnej ideologii państwowej[4]. Równocześnie stosunek słowianofilów do autokracji carskiej był ambiwalentny. Głosząc konieczność budowy wspólnoty opartej na dobrowolnej więzi, krytykowali wszelkie formy przymusu, apelowali o zaprowadzenie w Rosji wolności słowa, druku i wyznania, jak również o uwłaszczenie chłopów[1]. Aleksiej Chomiakow występował ponadto przeciwko biurokracji, ingerowaniu władz w prywatne życie oraz karze śmierci[1]. Wiele publikacji słowianofilskich było zatem blokowanych przez cenzurę[1]. Z drugiej strony, uznając grzeszność natury ludzkiej traktowali istnienie rządów za konieczność, zaś funkcjonowanie samodzierżawia – za ważną rosyjską tradycję; słowianofile odrzucali zachodnie koncepcje monarchii konstytucyjnej. Nigdy jednak nie uznali monarchii absolutnej za jedyną właściwą formę ustrojową[1]. Kreowali natomiast wizje monarchii patriarchalnej, której władca opiera się na zaufaniu ludu, wyrażanym na zwoływanych wiecach[3].
Inspiracją dla słowianofilów był europejski romantyzm; jego idee zostały zaadaptowane na grunt rosyjski i wzbogacone konceptami wywodzącymi się wprost z teologii prawosławnej[1]. W ślad za romantykami niemieckimi słowianofile upatrywali w historii zmagań cielesnych i duchowych[6].
Nurtem konkurującym ze słowianofilstwem był w kulturze rosyjskiej okcydentalizm[1].
Spuścizna i odbiór
Idee słowianofilów nie umarły wraz ze śmiercią ich autorów. Idee słowianofilstwa zostały rozwinięte w latach 60. XIX wieku w ideologii poczwiennictwa[7]. Ideał całościowego poznania, to znaczy poznania jako organicznej i wszystko ogarniającej jedności, ogłoszony przez Kiriejewskiego i Chomiakowa, przyciągnął wielu myślicieli rosyjskich[8]. Idea całościowej wiedzy została zaakceptowana np. przez Władimira Sołowjowa[9]. Kiriejewski i Chomiakow mówili, że całościowa prawda może zostać odkryta jedynie przez harmonijnego człowieka. Jedynie po zebraniu w jedną całość wszystkich swoich duchowych mocy — doświadczenia zmysłowego, myślenia racjonalnego, percepcji estetycznej, doświadczenia moralnego i kontemplacji mistycznej — człowiek zaczyna rozumieć autentyczny byt świata i osiągać metaracjonalne prawdy o Bogu[8].
↑ abcdefBazylow L.: Historia Rosji 1801-1917. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977, s. 123–124.
↑ abW. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 13. ISBN 978-83-227-2672-3.
↑Ławreszuk M.: Prawosławie wobec tendencji nacjonalistycznych i etnofiletystycznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SEMPER, 2000, s. 142–145. ISBN 83-7311-126-3.
↑Billington J.H.: Ikona i topór. Historia kultury rosyjskiej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 297. ISBN 978-83-233-2319-8.