Opowieści Hoffmanna (fr.Les Contes d’Hoffmann) – opera z muzyką Jacques’a Offenbacha, do libretta Jules’a Barbiera i Michela Carrégo opartego na opowiadaniach E.T.A. Hoffmanna. Szczytowe osiągnięcie w twórczości kompozytora znanego dzięki kilkudziesięciu stworzonym przez niego operetkom. Opera została skomponowana przez Offenbacha pod koniec życia i wystawiona dopiero po jego śmierci, w 1881 roku.
Opowieści Hoffmanna w Teatrze Słowackiego w Krakowie. 1934 r. Na scenie m.in. Ada Sari.
Treść
Prolog
W Norymberdze, w winiarni Lutra, zjawia się zakochany poeta Hoffmann. Piękna śpiewaczka Stella odwzajemnia obecnie jego uczucie, chociaż kiedyś je odrzuciła. Wysłała nawet do niego list, ale przejął go radca Lindorf – rywal Hoffmanna. Poeta podczas biesiady opowiada zgromadzonym historie swoich poprzednich miłości.
Akt I (Olimpia)
Po raz pierwszy Hoffmann zakochuje się w Olimpii – córce fizyka Spalanzaniego. Jest pod jej wrażeniem, ponieważ patrzy na nią przez zaczarowane okulary, które mu sprzedał współpracownik Spalanzaniego – magik Coppelius. Nie wie, że Olimpia to tylko lalka – automat. Spalanzani oszukuje Coppeliusa, spłacając go bezwartościowym wekslem, za co ten mści się, niszcząc manekina. Dopiero wtedy wydrwiony przez świadków zdarzenia Hoffmann dowiaduje się o swojej naiwności.
Druga miłość Hoffmanna to córka muzyka Crespela, młoda śpiewaczka Antonia. Nadmierny wysiłek związany ze śpiewem zagraża jej życiu, ulega więc namowom Hoffmanna i decyduje się porzucić sztukę. Demoniczny doktor Miracle, który wcześniej doprowadził do śmierci matkę Antonii, również śpiewaczkę, ożywia zaklęciem portret zmarłej. Nakazuje ona córce pozostać wierną muzyce, a Antonia poddaje się jej woli i umiera.
Akt III (Giulietta)
Akt rozpoczyna duet Nicklausse’y mezzosopran i Giulietty sopran – barkarolaBelle nuit, ô nuit d’amour ((pol.)Piękna noc, o nocy miłości). Trzecia miłość Hoffmanna, Giulietta, jest piękną weneckąkurtyzaną manipulowaną przez złowrogiego Dapertutta. Kochankowie Giulietty są jego ofiarami; ostatnią z nich był Schlemil, który stracił swój cień. Tym razem Hoffman ma zostać ograbiony z lustrzanego odbicia. Pomiędzy nim a Schlemilem wywiązuje się pojedynek, w którym poeta zabija przeciwnika szpadą podaną przez usłużnego Dapertutta. Zdobywa w ten sposób klucz do buduaru Giulietty, jednak gdy się tam dostaje, traci lustrzane odbicie, a zamiast zdobyć Giuliettę, widzi ją odpływającą gondolą w towarzystwie nowego wielbiciela Piticchinaccia.
Epilog
Zebrani biesiadnicy siedzą w milczeniu, panuje nastrój smutku i niewiary w szczęście. Hoffmann zaczyna pić do utraty przytomności. W tym czasie radca Lindorf sprowadza do winiarni Stellę, w celu skompromitowania poety w jej oczach.
Historia utworu
W 1851 roku paryski Théâtre de l’Odéon wystawił sztukę Jules’a Barbiera i Michela Carré Opowieści Hoffmanna, opartą na trzech opowiadaniach cieszącego się we Francji popularnością E.T.A. Hoffmanna. Zostały one połączone w całość przez splecenie z wątkami zaczerpniętymi z życiorysu autora. Oparte na sztuce libretto operowe powstało dla kompozytora Hectora Salomona, jednak stworzone przez niego dzieło nie dostało się na scenę z powodu sporów prawnych. W 1873 librettem zainteresował się Offenbach. Początkowo partia Hoffmanna miała być barytonowa, przeznaczano ją dla Jacques’a Bouhy’ego, pierwszego wykonawcy roli Escamilla w CarmenGeorges’a Bizeta; partie Stelli, Olimpii, Antonii i Giulietty miała wykonywać Marie Heilbronn, belgijski sopran lirico-spinto[1].
W 1879 Offenbach przedstawił fragmenty utworu dyrektorom kilku oper. Leon Carvalho, dyrektor paryskiej Opéra-Comique, która miała pierwsza wystawić dzieło, zażądał zmian: partia Hoffmanna miała przypaść tenorowi Jean-Alexandre Talazacowi, a partie czterech ukochanych protagonisty sopranowi koloraturowemu Adeli Isaac. Konieczność przeróbek przedłużyła pracę kompozytora i doprowadziła do powstania różnych wariantów dzieła.
11 września 1880 w Opéra-Comique rozpoczęto próby Opowieści Hoffmanna, 5 października zaś Offenbach zmarł. Instrumentację
niedokończonego dzieła powierzono Ernestowi Guiraudowi, Carvalho opracował zaś skróty konieczne wobec braków w partyturze III aktu. 10 lutego 1881 odbyła się prapremiera opery w wersji bez aktu weneckiego, którego ocalałe fragmenty włączono w innych miejscach. Mimo tych usterek Opowieści Hoffmanna odniosły sukces i stały się przedmiotem zainteresowania innych scen.
W grudniu 1881 odbyła się premiera wiedeńska opery w nowym opracowaniu Guirarda. W czasie drugiego przedstawienia w teatrze wybuchł pożar, w którym zginęło kilkaset osób. Rok później Opowieści Hoffmanna wystawiono w Hamburgu, prawdopodobnie po raz pierwszy w wersji trzyaktowej. W 1882 operę wystawiono w Genewie, Budapeszcie, Hamburgu, Nowym Jorku i Meksyku; w 1884 w Berlinie i Lwowie; w 1887 w Brukseli. W 1887, w czasie pożaru Opéra-Comique spłonęły rękopisy partii orkiestrowych wykorzystanych w czasie prapremiery. W 1904 w Monte Carlo Raoul Gunsbourg sporządził nową edycję utworu w instrumentacji André Blocha; w partyturze znalazły się wstawki autorstwa Gunsbourga. Kolejne wydanie Opowieści Hoffmanna ukazało się nakładem wydawnictwa Choudens w 1907; także w nim znajdują się dodane przez Gunsbourga fragmenty. W tej wersji wystawiono operę w Londynie (1907 i 1910), w paryskiej Opéra-Comique w kolejnych inscenizacjach z lat 1911–1939, 1948–1965 i 1965–1970, w Wiedniu (1930 i 1936).
Ze względu na braki aktu weneckiego zmieniano kolejność aktów II i III, by najpiękniejszy umieścić na końcu. Burzyło to jednak konstrukcje dramatyczną utworu, w którym kolejność miłości Hoffmanna odpowiada kolejom jego życia od naiwnej młodości (Olimpia), przez dojrzałość (Antonia) do upadku (Giulietta). W 1972 dyrygent Richard Bonynge opracował nową wersję Opowieści Hoffmanna, korzystając z oryginalnego dramatu Barbiera i Carré oraz przywracając właściwą kolejność aktów. Powstało dzięki temu nagranie z Plácido Domingo w partii Hoffmanna i Joan Sutherland w partiach jego ukochanych. W 1976 ukazała się kolejna edycja opery autorstwa niemieckiego muzykologa Fritza Oesera, który wykorzystał odnalezione w 1970 rękopisy Offenbacha z kolejnych etapów komponowania dzieła. W tej wersji wystawiono Opowieści Hoffmanna w Salzburgu (1980) i nagrano w 1988 (dyr. Sylvain Cambreling). W 1984 odnaleziono w archiwum Gunsbourga ocalałe z pożaru Opéra-Comique fragmenty partytury, które zostały wykreślone z wersji prapremierowej. Wykorzystując je i opierając się na egzemplarzu libretta złożonym w cenzurze przed prapremierą muzykolog Michael Kaye opracował dwie kolejne wersje opery, nagrane w 1992 (dyr. Jeffrey Tate) i 1996 (dyr. Kent Nagano). W 1993 francuski muzykolog Jean-Christophe Keck odnalazł rękopis finału III Aktu opery, spisany częściowo przez samego Offenbacha. Powstało dzięki temu nowe wydanie utworu formy Boosey and Hawkes, które posłużyło za materiał do inscenizacji w Lozannie (2003). W 2005 wydawnictwa Boosey and Hawkes i Schott wspólnie wydały edycję uwzględniającą odkrycia Kaye’a i Kecka. Mnogość wersji i wydań Opowieści Hoffmanna spowodowała, że każda niemal inscenizacja przedstawia nieco inny wariant utworu; podobnie jest z licznymi nagraniami płytowymi.
