Men lub Meis (Μείς) był bóstwem małoazjatyckim pochodzącym najpewniej z Frygii (z grupy dawnych bóstw anatolijskich), którego kult począł znacząco rozprzestrzeniać się dopiero w czasach hellenistycznych. Pierwotne jego pochodzenie i powiązania z innymi kultami religii bliskowschodnich są wciąż trudno uchwytne. Wiele wskazuje, że początkowo było to bóstwo lunarne, którego charakter i postać ulegały stopniowym przemianom w miarę poszerzania zasięgu kultowego i łączenia się z innymi bóstwami z wierzeń lokalnych. Prawdopodobnie z początku znaczeniem odpowiadał babilońskiemu bogu księżyca Sinowi, od którego przynajmniej częściowo pochodzi[1]. Zdaniem innych mógł jednak mieć związek z perskim bogiem księżyca Mao[2]. Nowsze ustalenia wywodzą go od luwijskiego bóstwa księżyca Arma[a].
Trudność sprawia też właściwa postać jego imienia występującego w wielu odmianach – od Meis poprzez Mis po zlatynizowaną Mensis (na monetach z czasów cesarstwa rzymskiego). Za formę rodzimą uważać można Man[n]es[3], wywiedzione z lidyjsko-frygijskiego Ma[s]nes[4], zaś późnym odbiciem zgrecyzowanej formy jego imienia może być nawet Menas – popularny święty czczony we wschodnim chrześcijaństwie[5]. Rzymianie niekiedy określali go mianem Lunus, traktując jako męskie wcielenie swej bogini księżyca[6].
Właśnie ekspansja kultu Mena z obszaru frygijsko-lidyjskiego w czasach hellenistycznych (od III w. p.n.e.) przeniosła go na całą Azję Mniejszą aż do Grecji kontynentalnej. Szczególne rozpowszechnienie nastąpiło wtórnie, w cesarstwie rzymskim od końca I wieku, zwłaszcza jednak w II i III stuleciu[b]. Men wówczas był przedstawiany w postaci brodatego mężczyzny w płaszczu i w czapce frygijskiej, z półksiężycem za plecami (i często z kogutem u stóp), opartego na długim berle (niekiedy z owiniętym wężem) bądź włóczni, w drugiej ręce trzymającego zazwyczaj dużą szyszkę sosnową, nogą zaś depczącego czaszkę byka (bukranion). Wyobrażenia te dzielą się zasadniczo na dwie kategorie: bóstwa jako postaci stojącej (bardziej rozpowszechnione) i jako jeźdźca na koniu lub baranie (rzadsze i typowe raczej dla obszaru frygijskiego). Spotykane są też przedstawienia Mena powożącego rydwanem zaprzężonym w byki lub z bykiem albo lwem u boku.
Nie przetrwał niestety żaden z posągów, o których istnieniu wiadomo pośrednio (np. w Smyrnie, znany z inskrypcji dedykacyjnej). W rezultacie nawet ikonografia bóstwa nie jest jasna, a większość znanych szczegółów zawdzięczamy przedstawieniom na prowincjonalnych (miejskich) monetach cesarstwa rzymskiego z obszaru Azji Mniejszej. Dodatkowym, choć rzadkim źródłem ikonograficznym są wyobrażenia odciśnięte na lampkach oliwnych pochodzących ze wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego[7]. Spośród najczęstszych atrybutów Mena (poza półksiężycem) można z pewnością wymienić święte drzewo Frygów (symbol nieśmiertelności) i gałąź życia, kaduceusz, czapkę frygijską[8].
Kult
Men z atrybutami na monecie pizydyjskiej Antiochii z końca II w.
Nader słabe są również inne materialne świadectwa kultu tego bóstwa. Spośród kilku sanktuariów wspomnianych przez Strabona w jego Geografii zachowały się ruiny jednej tylko świątyni w Antiochii Pizydyjskiej[c]. Dwie inne znajdowały się według Strabona pomiędzy miastami Laodikeja[d] i Karura (Geographia XII, 580), a nawet w pobliżu Aten (XII, 557)[9], gdyż w III wieku kult Mena potwierdzony jest w Attyce, gdzie miał być popularny wśród niewolników. Na wyspach – np. Rodos, Delos, Tasos, kult poświadczają odosobnione inskrypcje[10]. Ogólnie biorąc, kult tego „potężnego w Azji bóstwa” ograniczał się do wschodniej części imperium[11], sięgając dość daleko na wschód, o czym świadczyła założona w czasach perskich świątynia w Kabejra (dzis. Niksar)[12].
Niemniej zawikłane i zróżnicowane są postacie (formy) kultowe tego bóstwa. Mena czczono zarówno jako pana niebios („Ouranios” Ούράνιος), jak i władcę świata podziemnego („Katachthonios” Καταχθονιός). Przypisywano mu również dobroczynny wpływ na rozwój roślin i zwierząt; zwracano się do niego tytułując go Panem („Tyrannos” Τύραννος)[13].
Miał poza tym mnogość lokalnych przydomków – jak „Phosphoros” (w Pamfilii), „Pharnakos” (w znanym w starożytności sanktuarium w regionie Pontu), „Askaenos” (w Antiochii Pizydyjskiej) itp. – podkreślających jego cechy szczególne. Wzywany był też w modlitwach jako strażnik grobów i dlatego wizerunek jego bywa spotykany w zdobieniach stel i nagrobków. Natomiast z pradawną funkcją uzdrowicielską tego bóstwa można łączyć wspomniane przez Strabona (XII, 580) istnienie szkół lekarzy przy niektórych świątyniach. Men uważany był jednak również za bóstwo wieszczące i stąd przypuszczenia o istnieniu jego wyroczni, np. w Attalei (Izauria) czy w Anabura (Pizydia), jakkolwiek pozostają one wciąż problematyczne i nieudokumentowane.
Potwierdzone jest za to w Azji Mniejszej istnienie związanych z jego kultem misteriów[14]. Tłumaczy to, dlaczego w małoazjatyckim środowisku zachodnim zaczął on dość łatwo ulegać wchłonięciu przez silniejszy (także misteryjny) kult Kybele i Attysa – z którym zresztą dość często Mena poczęto utożsamiać[e]. Tę synkretyczną tożsamość potwierdzałoby szereg inskrypcji znalezionych w Rzymie i w Ostii[10].
Niejasna geneza tego bóstwa i jego wielopostaciowość niewątpliwie przyczyniły się do tego, że łatwo uległo ono wtopieniu w system synkretyzmu religijnego, charakterystycznego dla późniejszych okresów cesarstwa rzymskiego. W wierzeniach utożsamiane bywa później nie tylko z Attysem, ale i trackim Sabaziosem, z Zeusem Dolichenosem i ze szczególnie popularnym Mitrą. Znaczące jest przy tym usytuowanie Mena w misteryjnym kulcie Mitry[15]. Synkretyczne reliefy ukazują to bóstwo nie tylko obok Mitry, lecz nawet z boginią Hekate.
Uwagi
↑Utożsamianego później z Hermesem, co dotyczy zwłaszcza Antiochii Pizydyjskiej (M. Popko, Religions of Asia Minor, dz. cyt., s. 168).
↑Przedstawienia Mena na ówczesnych monetach świadczą, że kult jego znany był aż po Palestynę (Gaba) i Arabię (Esbus = Heszbon).
↑Odkrytej przez W.M. Ramsaya w 1911 r. na wzgórzu Karakuyu pod Yalvaç (Turcja) – Journal of Roman Studies t. XVI (1926), s. 111 ; t. XVII (1927), s. 112. Zob. też M.M. Hardie, The shrine of Mên Askaenos [w] Journal of Hellenic Studies t. 32 (1912).
↑Sanktuarium karyjskiego Mena na pograniczu Karii i Lidii (M. Popko, Religions of Asia Minor, Warszawa 1995, s. 192).
↑Nie tylko poprzez wspólne frygijskie pochodzenie; atrybutami mylącymi była czapka frygijska i drzewo (sosna – u Attysa będąca symbolem samokastracji). W przeciwieństwie do Mena Attys zwykle jednak wyobrażany jest w postaci bezbrodego młodzieńca.
Przypisy
↑Tak uważa L. Guerrini, dz. cyt. w bibliografii poniżej.
↑Encyclopaedia Britannica, t. 24, s. 122 ; por. t. 7, s. 1044.
↑Zdaniem F. Redding Waltona, dz. cyt. w bibliogr. poniżej.
