Friedrich Max Müller (ur. 6 grudnia 1823 w Dessau, zm. 28 października 1900 w Oksfordzie) – niemiecki filolog, orientalista, jeden z twórców zachodnioeuropejskiej indologii oraz religioznawstwa porównawczego jako dyscyplin naukowych. Pisał zarówno dzieła naukowe, jak i prace popularyzatorskie z indologii, którą sam wprowadził do brytyjskiego obiegu czytelniczego. Jego Sacred Books of the East (Święte księgi Wschodu), potężny, 50-tomowy zbiór angielskich przekładów przygotowanych pod jego kierunkiem, uznawane są nadal za pomnik nauki okresu wiktoriańskiego.
W 1841 roku wstąpił na Uniwersytet w Lipsku, gdzie porzucił swe wcześniejsze zainteresowania muzyką i poezją na rzecz filozofii. W 1843 roku otrzymał doktorat na podstawie pracy nt. „Etyki” Spinozy[1]. Wykazywał duże zdolności do języków, opanowując, oprócz języków klasycznych, łaciny i greki, również arabski, perski i sanskryt. Rozpoczął tłumaczenie Upaniszad dla Schellinga, a następnie kontynuował badania nad sanskrytem pod kierunkiem Franza Boppa, pierwszego uczonego badającego języki indoeuropejskie w sposób systematyczny. To pod wpływem Schellinga Müller zaczął wiązać historię języka z historią religii. W tym okresie Müller opublikował swoją pierwszą książkę, niemieckie tłumaczenie Hitopadesi (Hitopadeśa), zbioru indyjskich bajek.
W roku 1845 Müller pojechał do Paryża studiować sanskryt u Eugène Burnoufa. To właśnie Burnouf zachęcił go, aby korzystając z rękopisów dostępnych w Anglii, przetłumaczył całą Rygwedę.
W 1846 roku Müller przeniósł się do Anglii, aby studiować teksty sanskryckie w zbiorach Kompanii Wschodnioindyjskiej. Z początku utrzymywał się z działalności pisarskiej, a jego pierwsza powieść, German Love, zyskała sobie w owym czasie sporą popularność. Powiązania Müllera z Kompanią Wschodnioindyjską i z sanskrytologami z Oksfordu przyczyniły się do jego kariery w Wielkiej Brytanii, gdzie ostatecznie stał się najważniejszym autorytetem w sprawach kultury Indii, kontrolowanych przez Wielką Brytanię jako część imperium brytyjskiego. Ułatwiło to wielostronne kontakty między intelektualistami indyjskimi i brytyjskimi, szczególnie dzięki powiązaniom Müllera z Brahmo Samadź. W 1851 r. Müller został przyjęty do kolegium Christ Church w Oksfordzie, gdy wygłosił pierwszy cykl wykładów na temat filologii porównawczej. W 1854 r. został mianowany Taylorian Professor of Modern European Languages (profesorem języków nowożytnych) oraz profesorem filologii porównawczej w Oksfordzie. W 1860 r. nie udało mu się wygrać konkursu na profesora sanskrytologii, lecz później został pierwszym w historii Oksfordu profesorem teologii porównawczej All Souls College (1868-1875).
Współpracownikiem Müllera w dziedzinie religioznawstwa porównawczego był James Legge, autor pierwszego kompleksowego tłumaczenia chińskich ksiąg klasycznych na angielski[2].
Müller podjął próbę sformułowania filozofii religii, która odnosiłaby się do kryzysu wiary zrodzonego, z jednej strony, przez historyczne i krytyczne badania religii prowadzone przez niemieckich uczonych, a z drugiej przez darwinizm. Müller był nieufny wobec badań Darwina nad ewolucją człowieka i atakował jego pogląd na rozwój umiejętności człowieka. Jego dzieło podjęli komentatorzy zjawisk kultury, jak jego przyjaciel John Ruskin, który widział w nim właściwą odpowiedź na ówczesny kryzys (patrz Dover BeachMatthew Arnolda). Analizował różne mitologie jako racjonalizacje zjawisk natury, prapoczątki, które można by nazwać „protonauką” w ramach ewolucji kultury. „Anty-Darwinowskie” idee Müllera na temat ewolucji różnych kultur uznaje się za przykład tej część jego dorobku, która w najmniejszym stopniu wytrzymała próbę czasu.
Müller miał wiele poglądów wspólnych z romantykami, co wpływało na jego sposób opisu starożytnych religii, zwłaszcza na podkreślanie wpływu emocjonalnego związku z siłami natury na tworzenie się wczesnych religii.
Müller około roku 1898.Max Müller w wieku starszym
Badania sanskrytologiczne Müllera przypadły na czas, gdy uczeni zaczęli postrzegać rozwój języka w związku z rozwojem kultury. Niedawne odkrycie rodziny języków indoeuropejskich wywołało wiele spekulacji na temat związków między kulturą klasyczną, grecko-rzymską, a kulturami bardziej starożytnych ludów. Przodka klasycznej kultury europejskiej szczególnie często upatrywano w kulturze wedyjskiej Indii, a uczeni próbowali porównywać pokrewne języki kultur europejskich i azjatyckich w celu zrekonstruowania najstarszych form prajęzyka. Język wedyjski, sanskryt, uważano za najstarszy język indoeuropejski. Dlatego Müller poświęcił się jego badaniu, stając się jednym z najważniejszych sanskrytologów swoich czasów. Müller uważał, że należy badać najstarsze dokumenty kultury wedyjskiej, aby znaleźć klucz do zrozumienia rozwoju europejskich religii pogańskich oraz do wierzeń religijnych w ogóle. To chciał osiągnąć, starając się zrozumieć najstarsze pisma wedyjskie, Rygwedę[3].
Wielkie wrażenie na Müllerze wywarł żyjący w tych samych czasach Śri Ramakryszna Paramahansa, rzecznik filozofii Wedanty. Müller poświęcił mu kilka esejów i książek[4].
W 1907 r. jedna ze współczesnych Müllerowi, D. Menant, opublikowała pracę omawiającą wykład Müllera z 1878 roku inaugurujący tzw. „Hibbert Lectures” („wykłady Hibbertowskie”)[5]. Stwierdziła w niej, że to właśnie Müller i reformator społeczny Behramji Malabari (1853–1912) odegrali kluczową rolę w zainicjowaniu debaty na temat małżeństw między dziećmi i kwestii możliwości ponownego wychodzenia za mąż przez wdowy w Indiach.
W 1881 r. Müller opublikował tłumaczenie pierwszego wydania Krytyki czystego rozumuKanta. Zgadzał się z Schopenhauerem, że to właśnie wydanie najrzetelniej i najbardziej bezpośrednio oddaje myśl Kanta. Jego tłumaczenie prostowało kilka omyłek popełnionych przez innych tłumaczy.
Do 1888 r. był przewodniczącym English Goethe Society, kiedy to zastąpił go Edward Dowden[6].
Jego żona, Georgina Adelaide (zm. 1916), zebrała i oprawiła pozostawione przez niego notatki i korespondencję. Są teraz przechowywane w Bodleian Library, w Oksfordzie[7].
Wybrane publikacje
Prace naukowe Müllera, wydane oddzielnie, jak i w 18-tomowym zbiorze Collected WorksDzieła zebrane, obejmują:
A History of Ancient Sanskrit Literature So Far As It Illustrates the Primitive Religion of the Brahmans (1859), 1859
↑SaraS.AbrahamSaraS., BrannonB.HancockBrannonB., Friedrich Max Müller [online], www.giffordlectures.org [dostęp 2019-10-16](ang.).
↑Norman J.N.J.GirardotNorman J.N.J., James Legge, [w:] DavidD.Pong (red.), Encyclopedia of Modern China, t. II (F-M), Nowy Jork: Charles Scribner’s Sons, 2009, s. 451-452, ISBN 978-0-684-31568-3.
↑D.D.MenantD.D., Influence of Max Muller’s Hibbert Lectures in India, „The American Journal of Theology”, 11 (2), 1907, s. 293-307, JSTOR: 3153715(ang.).
↑Dowden, Edward, [w:] Encyclopædia Britannica, t. 8, Cambridge: Cambridge University Press, 1911, s. 456-457.
Lourens P. van den Bosch, Friedrich Max Müller: A Life Devoted to the Humanities, 2002. Recent biography sets him in the context of Victorian intellectual culture.
Jon R. Stone (ed.), The Essential Max Müller: On Language, Mythology, and Religion, New York: Palgrave, 2002. Collection of 19 essays; also includes an intellectual biography.
Nirad C. Chaudhuri, Scholar Extraordinary, The Life of Professor the Right Honourable Friedrich Max Muller, P.C.(1974)
