Najwięcej informacji na temat Justyna Męczennika pochodzi z jego własnych pism. On też jako miejsce swojego pochodzenia podaje Flavia Neapolis (dawne Sychem, współczesne Nablus) w Palestynie. Miasto to zostało założone przez Wespazjana w 72 r. n.e. jako kolonia, po uprzednim zrównaniu go z ziemią podczas powstania żydowskiego. Nazywa siebie Samarytaninem, ale jego ojciec był Grekiem lub Rzymianinem, wychowywany był w wierze pogańskiej.
Zakłada się, że pochodził z zamożniejszej rodziny, co umożliwiło mu studiowanie filozofii. Podczas studiów zetknął się pierwszy raz z chrześcijaństwem, które po pewnym czasie sam przyjął (ok. 130). Swoje nawrócenie opisuje w dziele: Dialog z Żydem Tryfonem, który to lokalizuje w Efezie, gdzie prawdopodobnie nastąpiło jego nawrócenie.
Przemierzając następnie liczne kraje osiada w Rzymie, gdzie rozpoczyna pracę nauczyciela w założonej przez siebie bezpłatnej szkole. Jego uczniem był m.in. Tacjan Syryjczyk, który jednak później, po śmierci mistrza, odszedł od jedności z Kościołem, propagując poglądy enkratyckie.
Około 165 r. Justyn, po donosie prawdopodobnie swego wieloletniego wroga Krescenesa, oskarżony o to, że jest chrześcijaninem, wraz z sześcioma swoimi uczniami stanął przed sądem prefekta Rzymu Juniusa Rustyka. Śmierć poniósł przez ścięcie mieczem.
Nauczanie
Jest autorem koncepcji Objawienia, która dostrzega w przed i poza-chrześcijańskich naukach filozofów (np. Sokrates) obecność Słowa Bożego – Logosu w postaci tzw. ziarna Słowa / (gr.)Logos spermatikos / (por. J 1, 1; Hebr 1,1-3). Pisał np. o stoikach: głoszą sensowne zasady (tak samo zresztą jak w niektórych kwestiach poeci), dzięki temu, że Logos zaszczepił swoje nasienie całemu rodzajowi ludzkiemu, za co, jak wiemy, ich nienawidzono[3].
Jest autorem jednego z najwcześniejszych opisów Eucharystii sprawowanej w Kościele pierwotnym[4].
W swej Apologii bardzo mocno bronił wartości chrześcijańskiego dziewictwa[5]. Nauczał też nowego, w stosunku do starotestamentalnej moralności, podejścia do etyki seksualnej. Dla chrześcijan cudzołóstwo zaczyna się już wtedy, kiedy się o nim myśli[6][7]. Niedopuszczalna jest poligamia, która występowała u patriarchów jedynie jako figura profetyczna. Na przykład małżeństwa Jakuba z dwiema siostrami Leą i Rachelą nie były wyrazem pożądliwości, rozwiązłego życia seksualnego. Doszło do nich jako proroctwo misji Chrystusa wobec Synagogi (Lea) i Kościoła (Rachela) (por. Rdz 29,16-19)[7].
W ikonografii święty przedstawiany jest jako niewysoki mężczyzna z jasnokasztanową brodą oraz charakterystyczną białą chustą wokół szyi. W lewej dłoni trzyma zwój pisma, prawą błogosławi. W sztuce zachodniej najczęściej spotykane jest jego wyobrażenie, gdy wręcza cesarzowi Hadrianowi swoją "Apologię"[11].
Z ośmiu dzieł Justyna Filozofa zachowały się zaledwie trzy.
I Apologia pierwsza powstała około 155 r. do cesarza Antonina Piusa; w 68 rozdziałach krytykuje rzymskie nastawienie do religii chrześcijańskiej, wykazuje, że chrześcijanie nie są ateistami, udowadnia boskość Jezusa, opisuje liturgie Eucharystii i chrztu, nakreśla życie społeczne chrześcijan.
Przekład polski: 1 Apologia, w: Pierwsi apologeci greccy. Kwadratus, Arystydes z Aten, Aryston z Pelli, Justyn Męczennik, Tacjan Syryjczyk, Milcjades, Apolinary z Hierapolis, Teofil z Antiochii, Hermiasz. ks. Leszek Misiarczyk (przekład, wstęp i przypisy), ks. Józef Naumowicz (oprac.). Kraków: Wydawnictwo „M”, 2004, s. 207-270, seria: Biblioteka Ojców Kościoła 24. ISBN 83-7221-640-1.
II Apologia druga skierowana do senatu rzymskiego po skazaniu trzech chrześcijan na śmierć za wyznawanie wiary.
III Dialog z Żydem Tryfonem relacja z dwudniowej, prawdopodobnie fikcyjnej rozmowy Justyna z rabinem (reprezentantem hellenistycznej diaspory), która odbyła się w Efezie; spisana w 142 rozdziałach. Jest to najstarsza apologia chrześcijańska[12]. Niestety nie zachowała się w całości, brakuje części wstępu i 74 rozdziału.
Justyn wyraża w tym dziele poglądy, iż Prawo Mojżeszowe było tylko przejściowe przed prawem Chrystusowym, które jest nowym i wiecznym prawem dla całej ludzkości. Podkreśla fakt prawdziwej wielkości i boskości Chrystusa. Zauważa również, że czas masowych nawróceń z judaizmu na chrześcijaństwo minął bezpowrotnie[13].
Fragmenty w tłumaczeniu polskim w: Antologia literatury patrystycznej t.1, Marian Michalski (przekład i opracowanie), Warszawa 1975 IW PAX, s.99-109.
↑1 Apologia 8.1, w: Pierwsi apologeci greccy. Kwadratus, Arystydes z Aten, Aryston z Pelli, Justyn Męczennik, Tacjan Syryjczyk, Milcjades, Apolinary z Hierapolis, Teofil z Antiochii, Hermiasz. ks. Leszek Misiarczyk (przekład, wstęp i przypisy), ks. Józef Naumowicz (oprac.). Kraków: Wydawnictwo „M”, 2004, s. 277, seria: Biblioteka Ojców Kościoła 24. ISBN 83-7221-640-1.; 10.2, s. 278; por. L. Misiarczyk, Wstęp, w: dz. cyt. s. 187.
