Schellenberg szybko stał się rozpoznawalny za sprawą swego argumentu na rzecz ateizmu z Bożej ukrytości[2]. Jego dalsza twórczość jest próbą opracowania formy religii zwanej „religią sceptyczną”, którą uważa za zgodną z ateizmem[3]. W 2013 r. czasopismo „Religious Studies” wydawane przez Cambridge University Press poświęciło wydanie specjalne filozofii religii Schellenberga i krytycznym dyskusjom, które się wokół niej toczą[4].
Poglądy filozoficzne
Boża ukrytość
W swej pierwszej książce pt. Divine Hiddenness and Human Reason (Cornell University Press, 1993) Schellenberg rozwinął argument przeciwko istnieniu Boga z Bożej ukrytości (hiddenness argument). Do dziś jest on szeroko dyskutowany[5].
Argument ten, z uwzględnieniem wprowadzanych później przez Schellenberga modyfikacji, można by przedstawić następująco. Bóg (którego rozumie się tutaj jako doskonały byt osobowy) nie mógłby być mniej niż doskonale kochający, a doskonale kochający Bóg zawsze byłby otwarty na znaczącą i świadomą relację ze skończonymi osobami, które są zdolne do uczestniczenia w takiej relacji i nie sprzeciwiają się jej. Oznacza to, że jeśli istnieje Bóg, każda skończona osoba, która spełnia wymienione warunki, jest w stanie wykorzystać tę zdolność i wejść w relację z Bogiem. Jednak gdyby tak było, każdy kto spełnia te warunki, wierzyłby w Boga (gdyż aby mieć świadomą relację z kimś, trzeba wierzyć, że ten ktoś istnieje). Wynika stąd, że jeśli Bóg by istniał, nie byłoby nikogo, kto spełniałby te warunki i nie wierzyłby w Jego istnienie, tj. nie byłoby „niestawiających oporu niewierzących”. Ale skądinąd wiemy, że takowi są. Dlatego Boga nie ma[6].
Oponenci argumentowali, że nawet kochający Bóg może mieć powody do pozostawania ukrytym, które wynikają z rzeczy takich jak ludzka wolność, nieprzygotowanie do relacji z Bogiem lub religijna wartość zwątpienia[7]. Schellenberg stwierdzał w odpowiedzi, że filozofowie ci nie są w stanie uzasadnić założenia, że osoby, które stworzyłby Bóg, byłyby osobami ludzkimi istniejącymi w świecie takim jak nasz oraz że te same dobre stany rzeczy, co do których krytycy twierdzą, że mogłyby być one doświadczane w relacji z Bogiem, mogą wystąpić także w innych kontekstach[8].
Religia sceptyczna
Po 1993 roku Schellenberg pracował nad trylogią z zakresu filozofii religii (Cornell: 2005, 2007, 2009). Jej celem było ustalenie najbardziej podstawowych kwestii w tej dziedzinie i wyznaczenie programu przyszłych badań[8].
Pierwszy tom, Prolegomena to a Philosophy of Religion, jest analizą podstawowych pojęć filozofii religii, takich jak „religia”, „przekonanie”, „wiara” i „sceptycyzm” (względnie „wątpliwość”), oraz przedstawia wizję reorientacji tej dyscypliny, w tym propozycję nowego rozumienia wiary jako wiary bez przekonań (faith without belief)[9].
Drugi tom, The Wisdom to Doubt: A Justification of Religious Skepticism, przedstawia różne argumenty na rzecz religijnego sceptycyzmu, które mają przygotować czytelnika do lektury trzeciej części – The Will to Imagine: A Justification of Skeptical Religion[10].
Tam też Schellenberg argumentuje za orientacją religijną, która opierałaby się nie na przekonaniach (belief), ale była czymś w rodzaju wiary wyobrażeniowej (imaginative faith) opisanej w pierwszym tomie. Zamiast przywiązywać uwagę do teizmu, czy jakiejkolwiek innej konkretnej idei z dzisiejszych religii, „religia sceptyczna” ma skupiać się na propozycji, którą Schellenberg określa mianem „ultymizmu” (ultimism). Ultymizm ma być w jego rozumieniu czymś szerszym niż inne religijne „-izmy” – opiera się na twierdzeniu, że istnieje pewne coś, które jest najwyższe w porządku rzeczy, tzn. najwyżej wartościowane i jest źródłem najwyższego dobra, ale nie precyzuje czym to coś miałoby być[11].
Schellenberg twierdzi, że argumenty, które bywają krytykowane jako niewystarczające do uzasadnienia tradycyjnej wiary w Boga, można z powodzeniem wykorzystać do argumentacji za religią sceptyczną. Stąd jego zdaniem sceptyczna religia przezwycięża problem relacji wiary i rozumu[12].
Kluczowa dla trylogii Schellenberga jest sugestia, że jeśli zmienimy nasz sposób postrzegania czasu – zaczniemy patrzeć zarówno w przyszłość, jak i przeszłość w jednostkach geologicznych – zobaczymy, że nasz gatunek może znajdować się na bardzo wczesnym etapie rozwoju (przy założeniu, że Ziemia pozostanie zdatna do zamieszkania przez kolejny miliard lat). Dlaczego, mając przed sobą ten ogromny odcinek czasu – pyta filozof – mielibyśmy sądzić, że nasze najlepsze idee, w tym idee dotyczące religii, zostały już wyartykułowane[13]? Schellenberg będzie więc przekonywał, że na obecnym etapie rozwoju naszemu gatunkowi potrzeba religii innej niż tradycyjna.
Krytycy wskazywali, że jeśli Schellenberg wyraża sceptycyzm czy też wątpliwość odnośnie do uznawania ultymizmu w dalekiej przyszłości, to powinien przyjąć taką sceptyczną postawę również wobec teizmu, zamiast pozostawać ateistą, a także że idea religii sceptycznej może być trudna do wprowadzenia w życie[14]. Schellenberg odpowiadał, że zarzuty te zakrawają o „płakanie nad nierozlanym mlekiem”, skoro ledwo zaczęliśmy myśleć o religii sceptycznej[15]. Dokonując analizy pojęcia teizmu, przedstawił również powody, dla których rozróżnia pomiędzy teizmem (który jego zdaniem można odrzucić) a ultymizmem (w który podług jego opinii należy jedynie wątpić)[16].
Nauka i religia
Książka Evolutionary Religion (Oxford University Press, 2013) ma być bardziej przystępnym streszczeniem jego argumentów przedstawionych w trylogii[17]. Stara się osadzić te argumenty w paradygmacie ewolucyjnym i wskazuje, że religia sceptyczna prowadzi do nowego spojrzenia na kwestię relacji wiary i religii[18].
Cuneo Terence. 2013. "Another look at divine hiddenness." Religious Studies 49: 151–164.
Dole Andrew. 2013. "Is skeptical religion adequate as a religion?" Religious Studies 49: 235–248.
Dumsday Travis. 2010. "Divine hiddenness, free will, and the victims of wrongdoing." Faith and Philosophy 27: 423–438.
Howard-Snyder Daniel and Paul Moser, eds. 2002. Divine Hiddenness: New Essays. Cambridge: Cambridge University Press.
Howard-Snyder Daniel. 2013. "Introduction." Religious Studies 49(2).
LePoidevin Robin, ed. 2013. Religious Studies 49(2). Special Issue: Critical Essays on J. L. Schellenberg’s Philosophy of Religion.
McCreary Mark. 2010. "Schellenberg on divine hiddenness and religious skepticism," Religious Studies 46: 207–225.
McKim Robert. 2001. Religious Ambiguity and Religious Diversity. New York: Oxford University Press.
Morriston Wes. 2013. "Is faith in the Ultimate rationally required? Taking issue with some arguments in The Will to Imagine." Religious Studies 49: 209–220.
Murray Michael J. i David E. Taylor. 2007. "Hiddenness." The Routledge Companion to Philosophy of Religion 2d ed. Chad Meister and Paul Copan, eds. New York: Routledge.
Poston, Ted and Trent Dougherty. 2007. "Divine hiddenness and the nature of belief." Religious Studies 43: 183–198.
Schellenberg CV. Schellenberg website: jlschellenberg.com, retrieved May 26, 2013.
Schellenberg J. L. "Recent notes on divine hiddenness." Session 2. Schellenberg website: jlschellenberg.com, retrieved May 26, 2013.
Schellenberg J. L. "Extract from forthcoming book on evolutionary religion." Schellenberg website: jlschellenberg.com, retrieved May 26, 2013.
