Gwary przejściowe

Gwary przejściowe, także narzecza przejściowe^[1] – gwary występujące na pograniczu dwóch dialektów lub języków. Od gwar mieszanych odróżnia je to, że w tego typu gwarach dwie przeciwstawne cechy nie występują w jednej kategorii gramatycznej bądź fonetycznej – łatwo jest więc jednoznacznie określić, która cecha pochodzi od którego dialektu.

Gwary przejściowe, w odróżnieniu do gwar mieszanych, cechują się systemowym charakterem zaczerpniętych cech^[2][3]. W gwarach przejściowych pojawiają się innowacje językowe, jako rezultat nakładania się cech systemowych (podczas gdy gwary mieszane jedynie przejmują elementy różnych systemów)^[4]. Zwykle cechy jednego dialektu są bardziej nasilone w porównaniu do cech drugiego^[1][5].

Gwary przejściowe powstają tam, gdzie nie istnieją ostre granice między dialektami^[1][5]. Większy prestiż któregoś z systemów językowych raczej nie odgrywa roli (inaczej niż w przypadku gwar mieszanych)^[4].

Początkowo pojęcia gwar przejściowych i mieszanych odnoszono do odmian na pograniczu różnych języków etnicznych. Rozróżnienie między tymi typami gwar wprowadził do polskiego językoznawstwa Mieczysław Małecki. Nie we wszystkich publikacjach rozróżnia się oba terminy^[5].

Polskimi gwarami przejściowymi są gwary tucholskie, w których krzyżują się cechy sąsiednich gwar kociewskich i krajniackich^[1][5].

Za gwarę przejściową można uznać gwarę łowicką. Z jej właściwościami wiązał się problem określenia jej przynależności dialektalnej. Przez długi czas zaliczana była do gwar małopolskich, ale obecnie uznawana jest za część dialektu mazowieckiego.^{[potrzebny przypis]}

Ze względu na swoją specyfikę gwary przejściowe nie dają się w łatwy sposób zakwalifikować do sąsiednich dialektów bądź języków^[5]. Przykładem gwar przejściowych na pograniczu dwóch różnych języków są gwary laskie. Z powodu dominacji języka czeskiego są one zaliczane raczej do dialektu morawskiego, nie zaś do polskiego dialektu śląskiego. W gwarach tych jest h zamiast g, nie ma natomiast zjawiska iloczasu^[6]. Do gwar przejściowych należą także gwary okolic Puszczy Białowieskiej (polsko-białorusko-ukraińskie)^[1][5].

Przypisy

1. Halina Karaś: Gwary przejściowe. [w:] Dialektologia polska [on-line]. [dostęp 2017-12-23].
2. PavolP. Žigo PavolP., KIRÁLY, P.: A NYELVKEVEREDÉS. A MAGYARORSZÁG SZLÁV NYELVJÁRÁSOK TANULSÁGAI. Nyíregyháza 2001. 249 s. (recenzja), „Jazykovedný časopis”, 53 (1), 2002, s. 59–61 [dostęp 2023-10-03]  (słow.), patrz s. 61.
3. PavelP. Ondrus PavelP., Dejiny slovenského jazyka a dialektológia, Bratysława: Uniwersytet Komeńskiego, 1979, s. 25, OCLC 963193430 [dostęp 2020-04-25] [zarchiwizowane z adresu 2020-04-25]  (słow.).
4. BogdanB. Walczak BogdanB., Z problematyki gwar przejściowych i mieszanych (dyferencjacja a mieszanie się języków), [w:] StefanS. Warchoł (red.), Gwary mieszane i przejściowe na terenach słowiańskich, Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydział Humanistyczny, 1993, s. 335–347, ISBN 83-227-0585-9, OCLC 214546855 , patrz s. 343.
5. HalinaH. Karaś HalinaH., Gwary przejściowe i mieszane, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2023-10-03] .
6. KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 232, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .