Gospodarstwo bez ziemi

Gospodarstwo bez ziemi – kategoria małych jednostek produkcyjnych w rolnictwie, które w wyniku polityki strukturalnej lub transformacji gospodarczej wyzbyły się gruntów rolnych, lecz nadal dysponują budynkami, obejściami gospodarczymi i przestrzenią rolniczą (do 1 ha) oraz nierolniczą, pozwalającą na prowadzenie działalności rolniczej i okołorolniczej. Funkcje gospodarstw bez ziemi mają charakter uzupełniający lub wspomagający rolnictwo właściwe.

Definicja gospodarstwa bez ziemi

W literaturze przedmiotu brak jednolitej definicja gospodarstwa bez ziemi. Na poziomie Unii Europejskiej określenie dotyczące gospodarstw niskotowarowych są zdefiniowane jako te „gospodarstwa rolne, które produkują głównie na własne potrzeby, a także sprzedają część swoich produktów”. Definicja ta została wprowadzona jako część Aktu Przystąpienia Bułgarii i Rumunii do UE, w części dotyczącej gospodarstw poddawanych restrukturyzacji^[1].

Bartosz Mickiewicz i Antoni Mickiewicz stwierdzają, że W literaturze przedmiotu brak jednolitej definicji małego gospodarstwa rolnego. Pojęcie to kojarzy się często z małą wielkością gospodarstwa, niskim dochodem, niewielkimi nakładami pracy żywej czy uprzedmiotowionej, przestarzałą technologią lub niskim poziomem produkcji (niskotowarowością). Gospodarstwa małe produkują głównie na własne potrzeby, a sprzedają jedynie nieskonsumowane nadwyżki^[2].

Według Wojciecha Sroki i Wojciecha Musiała Pojęcie małego gospodarstwa rolnego często stosowane jest zamiennie z takimi terminami jak: gospodarstwo drobne, drobnotowarowe, niskotowarowe, małotowarowe nietowarowe, samozaopatrzeniowe itp. Wymienione terminy mają zbliżone znacznie, jednak nie są tożsame^[3].

Wojciech Musiał i Mirosław Drygas do najczęściej stosowanych kryteriów delimitacji drobnych gospodarstw rolnych zaliczają powierzchnię gospodarstwa rolnego, wielkość ekonomiczna wyrażona w SO i udział wielkości sprzedaży produktów rolnych^[4].

Gospodarstwa bez ziemi w świetle Rezolucji Parlamentu Europejskiego

Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie przyszłości małych gospodarstw rolnych z 2014 r. wskazała, że małe gospodarstwa rolne stanowią nieodłączny element europejskich obszarów wiejskich, dostarczając licznych dóbr publicznych, utrzymują różnorodność krajobrazu, zapewniają pracę wielu osobom na obszarach wiejskich^[5][6].

Małe gospodarstwa charakteryzują się niższą efektywnością, większym zatrudnieniem i różnorodnością produkcji. Ich właściciele są najczęściej w podeszłym wieku, mają niższe wykształcenie niż rolnicy towarowi i borykają się z brakiem aktywnych następców.

Małe gospodarstwa rolne mają co do zasady cztery możliwe ścieżki działania:

• rozwój poprzez powiększanie swojego obszaru i zwiększanie produkcji, aby stać się pełnym uczestnikiem rynku;
• kontynuacja swojej działalności połączona ze zmianami poprzez dywersyfikację źródeł dochodu, a więc podejmowanie dodatkowych kierunków produkcji, które dają nowy dochód bądź częściowe zatrudnienie poza gospodarstwem;
• likwidacja wskutek przekazania ziemi gospodarstwom rozwojowym, podczas gdy właściciele przechodzą na emeryturę bądź podejmują inną formę zatrudnienia;
• trwanie w dotychczasowej formie i późniejsze przejmowanie przez następne pokolenia z braku możliwości zatrudnienia i innych źródeł dochodu.

Rola gospodarstw bez ziemi

Gospodarstwa bez ziemi spełniają nie tylko funkcje produkcyjne, ale w dużej mierze także pozaprodukcyjne^[7]. Poprzednio w krajobraz wsi były wpisane usługi związane bezpośrednio z obsługą gospodarstwa wiejskiego typu kowalstwo, kołodziejstwo, stolarstwo, bednarstwo, rymarstwo itp. Wraz z postępem szereg tych zawodów stopniowo zanikało, bądź pozostały w szczątkowej postaci. Pojawiły się natomiast nowe zawody i usługi związane ze współczesną sytuacją na obszarach wiejskich. Dużego znaczenia zaczęły nabierać nowego typu usługi związane z pojawianiem nowoczesnej techniki w rolnictwie, problemy z wdrażaniem innowacyjnych procesów produkcyjnych, a także zjawisko stopniowej informatyzacji i cyfryzacji obszarów wiejskich. W niektórych krajach gospodarstwa bez ziemi stanowią rezerwuar siły roboczej, która jest wykorzystywana przy sezonowym zbiorze w sadach, winnicach, na plantacjach truskawek lub innych owoców miękkich. Ponadto gospodarstwa stanowią bazę dla rozwoju agroturystyki, a także są miejscem tworzenia wyrobów regionalnych i rękodzielniczych, takich jak produkty garncarskie, wikliniarskie czy rzemiosła artystycznego. Gospodarstwa bez ziemi są predysponowane do podjęcia przetwórstwa produktów rolnych, pszczelarstwa, obróbki drewna, produkcji energii odnawialnej (OZE), akwakultury czy leśnictwa^[8].

Liczba małych działek rolnych do 1 ha

Od 1950 r. przeprowadzano co 10 lat powszechne spisy rolne, które obejmowały wszystkie działki rolne występujące w rolnictwie polskim. Duża liczba małych działek (do 1 ha) o niskim potencjale produkcyjnym i rozproszonych terytorialnie zniekształcała strukturę agrarną i nie odzwierciadlała rzeczywistej liczby gospodarstw rolnych występujących w kraju. W spisach rolnych wykazywano najpierw bardzo małe działki liczące od 0,1 do 0,2 ha, od 0,2 do 0,5 ha oraz od 0,5 do 1,0 ha. Dlatego w 1980 r. wyodrębniono małe działki do 1,0 ha, które nie były wliczane do statystyki obejmującej strukturę agrarną gospodarstw rolnych.

Przykładowo według danych roczników statystycznych liczba działek rolnych do 1 ha przedstawiała się następująco^[9][10]:

• 2000 r. – 973,5 tys. – co stanowiło 34,1% ogólnej liczby gospodarstw rolnych;
• 2002 r. – 960,0 tys. – co stanowiło 32,9% ogólnej liczby gospodarstw rolnych;
• 2005 r. – 946,7 tys. – co stanowiło 34,6% ogólnej liczby gospodarstw rolnych.

Liczba gospodarstw bez ziemi do 1 ha

W ujęciu statystycznym za gospodarstwo bez ziemi uznaje się jednostki mieszczące się w przedziale obszarowym do 1 ha. Według Unii Europejskiej za gospodarstwa rolne uważa się jednostkę, w której powierzchnia użytków rolnych wykorzystywanych do celów rolniczych wynosi co najmniej 1 hektar. Gospodarstwo tego typu uzyskuje dostęp do płatności bezpośredniej w ramach Wspólnej polityki rolnej^[11].

Począwszy od 2010 r. w GUS zastosowano nową definicję gospodarstwa rolnego. Z tego względu wystąpiły różnice w powierzchni ogólnej gospodarstw rolnych i powierzchni użytków rolnych. Różnice wynikały ze zmiany definicji gospodarstwa rolnego, zgodnie z którą, gospodarstwa rolne nie obejmują posiadaczy użytków rolnych nie prowadzących działalności rolniczej oraz posiadaczy do 1 ha użytków rolnych prowadzących działalność rolniczą o małej skali^[12].

Według danych Eurostatu liczba gospodarstw bez ziemi o małej skali działalności rolniczej przedstawiała się następująco^[7]:

• 2010 r. – było 7960 jednostek;
• 2013 r. – było 7450 jednostek;
• 2016 r. – było 5540 jednostek.

Gospodarstwa bez ziemi według płci osoby kierującej gospodarstwem (w 2013 r.):

• kobiet – było 2980 osób (37,4%);
• mężczyzn – było 4980 osób (62,6%).

Gospodarstwa bez ziemi według grup wieku osoby kierującej gospodarstwem rolnym (w 2013 r.):

• w wieku do 34 lat – 1100 osoby (13,8%);
• w wieku 35–64 lat – 5740 osoby (72,1%);
• w wieku ponad 65 lat – 1120 osoby (14,1%).

Przypisy

1. CELEX: 12005SA: Akt dotyczący warunków przystąpienia Republiki Bułgarii i Rumunii oraz dostosowań w Traktatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej.
2. BartoszB. Mickiewicz BartoszB., AntoniA. Mickiewicz AntoniA., Problematyka małych gospodarstw rolnych w rolnictwie polskim w latach 2014–2020 w świetle regulacji prawnych Parlamentu Europejskiego i Rady, „Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych”, 1, 2016, s. 34–44 .
3. WojciechW. Sroka WojciechW., WiesławW. Musiał WiesławW., Problemy delimitacji małych gospodarstw rolnych w aspekcie projekcji zmian WPR na lata 2014–2020, „Polityka Europejska, Finanse i Marketing”, 9 (58), 2013, s. 452–465 .
4. WiesławW. Musiał WiesławW., MirosławM. Drygas MirosławM., Dylematy procesu delimitacji drobnych gospodarstw rolnych, „Wieś i Rolnictwo”, 2 (159), Warszawa 2013, s. 55–74 .
5. Future of small agricultural holdings [online], Parlament Europejski, 4 lutego 2014 [dostęp 2021-11-19]  (ang.).
6. Sprawozdanie w sprawie przyszłości małych gospodarstw rolnych (2013/2096(INI)) [online], Parlament Europejski, 15 stycznia 2014 [dostęp 2021-11-19]  (pol.).
7. BogdanB. Wawrzyniak BogdanB., Charakterystyczne cechy gospodarstw bez ziemi i małych gospodarstw rolnych w krajach Unii Europejskiej, „Zagadnienia Doradztwa rolniczego”, 3 (97), 2016, s. 102–116, ISSN 1232-3578 [dostęp 2021-11-19] .
8. WłodzimierzW. Dzun WłodzimierzW., Gospodarstwa o obszarze do 1 ha w procesie przemian systemowych i integracji z UE, „Wieś i Rolnictwo”, 1 (174), 2017 . Brak numerów stron w czasopiśmie
9. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2005, Warszawa: GUS, 2005 . Brak numerów stron w książce
10. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2007, Warszawa: GUS, 2007 . Brak numerów stron w książce
11. CELEX: : Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1166/2008 z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie badań struktury gospodarstw rolnych i badania metod produkcji rolnej oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 571/88.
12. Gospodarstwo rolne, [w:] Pojęcia stosowane w statystyce publicznej [online], GUS [dostęp 2021-11-20]  (pol.).