Gerd Gigerenzer

Gerd Gigerenzer
Ilustracja
Gerd Gigerenzer (2014)
Data i miejsce urodzenia

3 września 1947
Wallersdorf, Niemcy

Zawód, zajęcie

psycholog

Tytuł naukowy

profesor

Alma Mater

Uniwersytet Ludwika i Maksymiliana w Monachium

Uczelnia

Uniwersytet w Konstancji, Uniwersytet w Salzburgu, University of Chicago

Pracodawca

Towarzystwo Maxa Plancka

Multimedia w Wikimedia Commons

Gerd Gigerenzer (ur. 3 września 1947 w Wallersdorf) – niemiecki psycholog poznawczy i historyk statystyki.

Wczesne życie i wykształcenie

Studiował psychologię; zrealizował doktorat oraz habilitację na Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana w Monachium (Magister, 1974; Doktor, 1977; Habilitation, 1982)[1].

W czasie studiów dorabiał grając jazz na banjo jako członek zespołu Munich Beefeaters Dixieland Band, który wykonał muzykę w reklamie Volkswagena Golfa z 1974 roku[1][2][3][4].

Kariera

Był wykładowcą Uniwersytetu w Konstancji (1984–1990), Uniwersytetu w Salzburgu (1990–1992) i Uniwersytetu Chicagowskiego (1992–1995).

Następnie związany z instytutami Towarzystwa Maxa Plancka – jako dyrektor Instytutu Badań Psychologicznych w Monachium (1995–1997), i dyrektor Instytutu Rozwoju Człowieka w Berlinie (1997–2017). Był w tym czasie także m.in. honorowym wykładowcą Wolnego Uniwersytetu Berlińskiego[5], Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie[6] i wizytującym wykładowcą w Instytucie Isaaca Newtona na University of Cambridge (2016–2017)[7]. W 2021 jest dyrektorem emerytowanym Instytutu Rozwoju Człowieka, pozostaje także dyrektorem Harding Center for Risk Literacy w Berlinie (od 2008) i honorowym wykładowcą Uniwersytetu Poczdamskiego (od 2020)[1][8][9][10].

Jest członkiem m.in. Niemieckiej Akademii Przyrodników Leopoldina (od 2001)[11], Berlińsko-Brandenburskiej Akademii Nauk[12], Cognitive Science Society[13], Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk (od 2016)[14], Amerykańskiego Towarzystwa Filozoficznego, i Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (w kadencji 2020–2024)[15].

Należy m.in. do redakcji czasopism „Decision”[16], „International Journal of Psychology”[17], „Journal of Behavioral Decision Making”[18], „Psychological Inquiry”[19], i „Mind & Society”[20].

Praca naukowa

Zajmuje się psychologią poznawczą, teorią decyzji i metodologią nauk, w szczególności historią statystyki, heurystykami, i komunikacją prawdopodobieństwa i ryzyka. W pierwszych publikacjach naukowych podejmował temat stosowania modeli matematycznych w psychologii[1][9].

Historia statystyki

Zainspirowany lekturą The Emergence of Probability Iana Hackinga zaangażował się w prace nad historią statystyki; według opracowania Ślebody, „[jego] wkład w rozwój tej dziedziny jest najbardziej znaczący”. Opublikował szczegółowe omówienia historycznego tła rozwoju i interpretacji teorii prawdopodobieństwa i statystyki, m.in. w książce The Empire of Chance (ze współautorami). Przedstawił np. krytyczną charakterystykę procedur wnioskowania częstościowego, czy dyskusję mocy statystycznej publikacji naukowych nawiązującą do prac J. Cohena[1][21][22][23][24].

Heurystyki i intuicje, oraz krytyka ekonomii behawioralnej

Od przełomu lat 1980 i 1990 publikował liczne, żywiołowe polemiki z pracami Daniela Kahnemana i Amosa Tversky’ego o heurystykach i błędach poznawczych[1][25][26][27]. Według relacji m.in. „The Guardian” z 2014, Gigerenzer był najpoważniejszym, najbardziej wytrwałym krytykiem tych badaczy – co stwierdził w książce Pułapki myślenia także sam Kahneman, choć wspomniał o tym tylko w przypisie[28][29][30]. Jak podaje Śleboda, od 1997 Gerd skupia się głównie rozwijaniu w ramach psychologii poznawczej własnych modeli racjonalności ekologicznej (in. adaptacyjnej), w nawiązaniu do koncepcji „ograniczonej racjonalności” Simona. Bada skuteczność i przystosowawczy charakter heurystyk. Opisał wybrane z nich jako „szybkie i oszczędne” reguły decyzyjne, które mają stanowić niedoskonałe, ale praktyczne i przystosowawcze części umysłowego „przybornika narzędziowego”. Bronił ich obok intuicji – jako doraźnie przydatnych i skutecznych poznawczych „skrótów” w warunkach niedoboru lub nadmiaru informacji[1][24][25][31][32]. W pracy z 2009 zaproponował powiązanie efektywność heurystyk z kompromisem między obciążeniem a wariancją – mają bowiem stanowić wadliwe i uproszczone, ale za to nie „nadwrażliwe” mentalne modele sytuacji[33][34][35][36].

Gigerenzer opowiada się za wzajemnym wspomaganiem „instynktu” i edukacji oraz wiedzy statystycznej, i stosowaniem obu w odpowiednich dla nich kontekstach. Odróżnia to podejście od „myślenia szybkiego i wolnego” opisanego przez Kahnemana. Twierdzi, że inaczej niż ten badacz, nie deprecjonuje heurystyk (ani ich użytkowników), a przeciwnie – kładzie nacisk na wartość świadomego i celowego używania ich do stosownych celów[4][28][37][38]. Jak pisze, „moja teza nie polega na tym, że intuicja jest zawsze lepsza. Polega na tym, że potrzebujemy wielu narzędzi”[4].

Według opisów Rutkiewicza, Tarnowskiego, czy Makowskiego, w tym podejściu błędy poznawcze nie muszą wynikać z niedbałości lub niewiedzy – porażki „kompromisu między trafnością a wysiłkiem” – ale mogą być skutkiem działania sytuacyjnie racjonalnych mechanizmów w mylącej sytuacji. „Szybkie i oszczędne” heurystyki nie są u ludzi wadą lub środkiem zastępczym, ale podstawowym. Intuicje i heurystyki są traktowane jako sprawne ewolucyjnie narzędzia do podejmowania decyzji w warunkach braku informacji[39][40][41]. Przykładem, przy którym jednoznacznie właściwe jest odwołanie do statystyki, a nie intuicji, są zdaniem Gigerenzera gry hazardowe, ze znanymi, dobrze określonymi prawdopodobieństwami. Uważa, że inaczej jest np. na rynkach finansowych, w których pokładanie pełnej wiary w szczegółowe prognozy „graniczą z astrologią”[36].

Oceniał modele podejmowania decyzji z ekonomii behawioralnej (np. teorie oczekiwanej użyteczności czy perspektywy) jako nierealistyczne i niepotrzebnie normatywne – jego zdaniem, dokonując wyboru w warunkach niepewności ludzie mogą, i czasami powinni czy wręcz muszą, kierować się regułami jakościowymi, a nie ilościowymi. Był krytyczny wobec libertariańskiego paternalizmu i tzw. technik nudge – m.in. dlatego, że nie pomagają ludziom stawać się mądrzejszymi, co uznaje za sensowniejszy cel niż jednorazową zmianę zachowania[3][42][36]. Popularyzował swoją perspektywę m.in. w książce Simple Heuristics That Make Us Smart (1999; pol. Zagadki heurystyk decyzyjnych…)[25]. W książce Risk Savvy (2014), Gigerenzer opisał szereg reguł uproszczonego wnioskowania, które jego zdaniem są przydatne w życiu codziennym czy biznesie[37][43].

Jak relacjonuje np. Lewis, opierając się na wspomnieniach i archiwalnych listach z początku lat dziewięćdziesiątych, Kahneman i Tversky od początku sporu uważali, że krytyka Gerda jest krzywdząca i niesprawiedliwa. Ich prace uwzględniały, według nich, wszystkie odpowiedzi i zastrzeżenia, których brak zarzucał im Gigerenzer. Zgadzali się, że ich oponent zdobywa niezasłużony poklask atakując niesłusznie przypisane im pozycje – przy czym Daniel był nastawiony polubownie, a Amosowi zależało na ostrej reakcji. Drugi uważał Gigerenzera za nieuczciwego intelektualnie prowokatora; „nie chciał dać mu tylko kontry, chciał go zniszczyć”. Intensywna praca nad replikami doprowadziła Kahnemana i Tversky’ego do kłótni, i niemal do zerwania znajomości. Amos otrzymał niedługo później diagnozę zaawansowanego nowotworu, przez co ich niezgoda została zażegnana[24][44]. W późniejszych latach także Thaler, broniąc ekonomii behawioralnej, stwierdził, że „Gigerenzer atakuje chochoły; moją heurystyką jest ignorowanie go”[27].

Według niektórych autorów, ekonomia behawioralna przyswoiła jednak część konstruktywnych komentarzy Gigerenzera[29][45]. W ocenie np. Samuelsa i in., spór Gigerenzera z Kahnemanem i Tverskym był w dużej mierze retoryczny i personalny, a nie merytoryczny – zgadzali się bowiem co do większości kluczowych kwestii. Relacjonując kontekst debaty podają, że czytelnicy często czerpali z nurtu heurystyk i zniekształceń poznawczych „ponure implikacje” co do oceny rozsądku przeciętnych ludzi. Takim pesymistycznym interpretacjom rzucono wyzwanie z perspektywy ewolucyjnej, do której Samuels i in. zaliczają Gigerenzera. „Deprecjonowanie” intuicji przez Daniela i Amosa miało być jednak głównie retoryczne, podobnie jak przeciwne wizje heurystyk jako „eleganckich urządzeń” u Gerda. Zgodnie z tą relacją, fundamentalnie odkrycia obu zespołów uzupełniają się, a elementy prawdziwej, głębokiej niezgody między tymi badaczami są wysoce abstrakcyjne – to przede wszystkim wybór normatywnej interpretacji prawdopodobieństwa (obiektywnej i częstościowej, czy subiektywnej i bayesowskiej)[24][26].

Komunikacja ryzyka

Gigerenzer podejmował również temat skutecznej komunikacji danych statystycznych, ryzyka i pojęć związanych z testami – szczególnie w kontekście medycznym. Według wniosków z jego badań, statystyki są lepiej rozumiane, gdy przedstawia się je jako bezwzględną częstość („coś zdarza się u 1 na 10 kobiet”), a nie klasyczną miarę w postaci procenta („ryzyko wynosi 10%”)[1] czy ryzyko względne („o 50% częściej”). Ma to mieć wyjaśnienie ewolucyjne – w naturalnym środowisku człowieka informacje były spotykane jako konkretna obserwowalna częstość, a nie syntetyczne wskaźniki[26]. Opisywał też błędy statystyczne popełniane przez lekarzy-praktyków, m.in. mylenie czułości i swoistości testu, oraz zaniedbywanie miarodajności, które mogą głęboko zmieniać interpretację wyników badań diagnostycznych[3][46][47].

Jest krytyczny wobec nadmiernie częstego korzystania z kosztownych i ryzykownych testów diagnostycznych, takich jak zdjęcia rentgenowskie i mammografia. Według niego, dane empiryczne nie zawsze sugerują uniwersalnie korzystny rachunek korzyści i zagrożeń związanych z takimi badaniami, i nie jest to dobrze komunikowane ani pacjentom, ani lekarzom. Proponował, aby przeciwdziałać złym interpretacjom ryzyka przy pomocy czytelnych diagramów i drzew decyzyjnych, opartych na częstości, a nie abstrakcyjnych wskaźnikach. Sam unikał niepotrzebnych badań diagnostycznych[3][36][40][48][49][50].

Poruszał też temat wpływu przerażających zagrożeń (ang. dread risks) na decyzje. Zgodnie z jego oszacowaniem, przez częstsze podróże samochodowe spowodowane lękiem wobec samolotów po zamachach z 11 września 2001, w wypadkach drogowych zginęło w USA ok. 1600 dodatkowych osób[51][52][53][54]. Ma być to przykład kontekstu, w którym w ujęciu Gigerenzera, intuicja jest zawodna i powinna ustąpić statystycznej ocenie[55]. Zabierał również głos na temat oceny ryzyka w czasie pandemii COVID-19. W tekście z marca 2020 przestrzegał przed przesadzonymi reakcjami na rozprzestrzenianie się infekcji, oraz przypominał o wysokiej śmiertelności takich chorób jak malaria, do której ludzie są przyzwyczajeni. Stwierdził przy tym, że „tylko z perspektywy czasu będziemy wiedzieć, czy zareagowaliśmy zbyt mocno czy zbyt słabo”[53][56]. Według krytycznych komentarzy psychologów takich jak Vazire, Yarkoni(inne języki) czy Ritchie(inne języki), esej Gigerenzera był w pełnej wymowie jednak przedwcześnie optymistyczny i umniejszający powagę zagrożenia[57][58][59]. W późniejszych wypowiedziach poruszał też temat łagodzenia lęku przed szczepieniami na tę chorobę[60][61], a techniki komunikacji jakie promuje w Harding Center były przywoływane jako potencjalne metody radzenia sobie z takimi obawami[62][63].

Wyróżnienia

Odebrał m.in. nagrody American Association for the Advancement of Science (1991)[64], Deutscher Psychologie Preis (2011)[65], Communicator-Preis od Deutsche Forschungsgemeinschaft (2011)[66] i Allais Memorial Prize in Behavioral Sciences (2019)[67].

Otrzymał doktoraty honoris causa od Uniwersytetu w Bazylei (2007)[68] i Open Universiteit Nederland(inne języki) (2009)[69].

Życie prywatne

Od 1985 jest żonaty z Lorraine Daston(inne języki), dyrektorką Instytutu Historii Nauki Towarzystwa Maxa Plancka. Poznali się ok. 1982 w trakcie projektu badawczego na temat historii statystyki, z udziałem Iana Hackinga, na który przyjechała jako dr historii nauki z Uniwersytetu Harvarda. Mają córkę. Jak wspominają, łączenie życia rodzinnego i kariery naukowej, z częstymi przenosinami między USA a Niemcami, wymagało od nich wiele współpracy i elastyczności, dopóki nie osiedli w Berlinie[3][70][71].

Jak podaje, posługuje się swoimi teoriami w życiu prywatnym. Zamawiając jedzenie w restauracji nie czyta menu, lecz prosi o to, co obsługa zamówiłaby dla siebie. Ulokował własne oszczędności kierując się zasadą „które firmy kojarzy z nazwy”, co jak mówi „było jedną z najbardziej lukratywnych decyzji jakie podjął”[3][43]. Jak zwraca uwagę, nawet Markowitz, pionier współczesnej teorii portfolio, nie zarządzał swoimi inwestycjami emerytalnymi według dokładnych zaleceń własnego modelu, ale posługiwał się prostą, intuicyjną metodą dywersyfikacji – dzieląc pieniądze równo na wiele różnych aktywów[4][24][28].

Publikacje

Książki

  • Cognition as intuitive statistics (1987), z Davidem Murrayem
  • The Empire of Chance: How Probability Changed Science and Everyday Life (1989)
  • Simple Heuristics That Make Us Smart (1999)
    • wydana w j. polskim jako Zagadki heurystyk decyzyjnych. Poznaj proste reguły, które pomagają podejmować roztropne decyzje (2018)
  • Bounded Rationality: The Adaptive Toolbox (2001), z Reinhardem Seltenem
  • Reckoning with Risk: Learning to Live with Uncertainty (2002)
  • Gut Feelings: The Intelligence of the Unconscious (2007)
    • wydana w j. polskim jako Intuicja. Inteligencja nieświadomości (2009)
  • Rationality for Mortals (2008)
  • Heuristics: The Foundation of Adaptive Behavior (2011), z Ralphem Hertwigem i Torstenem Pachurem
  • Risk Savvy: How to Make Good Decisions (2014)
  • Simply Rational: Decision Making in the Real World (2015)
  • Klick (2021)

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h Patrycja Śleboda, Gerd Gigerenzer, „Decyzje”, 2019 (31), 2019, DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.126 [dostęp 2021-10-31].
  2. ↑ Original TV ad for VW Golf with The Munich Beefeaters Dixieland Band. [dostęp 2021-10-31].
  3. ↑ a b c d e f Oliver Burkeman, Advice on stock market crashes, plane disasters and bad weather. Can you risk not reading this piece? [online], the Guardian, 4 maja 2014 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  4. ↑ a b c d Risky business, „The Economist”, 28 maja 2014, ISSN 0013-0613 [dostęp 2021-10-31].
  5. ↑ Gerd Gigerenzer [online], Freie Universität Berlin, 30 marca 2006 [dostęp 2021-10-31] (niem.).
  6. ↑ Prof. Dr. Gerd Gigerenzer [online], Institut für Psychologie [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  7. ↑ Rothschild Distinguished Visiting Fellows [online], Isaac Newton Institute, 23 marca 2021 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  8. ↑ More risk expertise for health sciences [online], Brandenburg Medical School Theodor Fontane, 6 listopada 2020 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  9. ↑ a b Gerd Gigerenzer [online], www.mpib-berlin.mpg.de [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  10. ↑ Gerd Gigerenzer [online], Harding-Zentrum für Risikokompetenz [dostęp 2021-10-31].
  11. ↑ Mitglieder [online], Nationale Akademie der Wissenschaften Leopoldina [dostęp 2021-10-31] (niem.).
  12. ↑ Members [online], Berlin-Brandenburg Academy of Sciences and Humanities [dostęp 2021-10-31].
  13. ↑ Fellows [online], Cognitive Science Society [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  14. ↑ Gerd Gigerenzer [online], American Academy of Arts & Sciences [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  15. ↑ Gerd GIGERENZER [online], ERC: European Research Council, 17 grudnia 2019 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  16. ↑ Decision [online], American Psychological Association [dostęp 2021-10-31].
  17. ↑ International Journal of Psychology [online], Wiley Online Library [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  18. ↑ Journal of Behavioral Decision Making [online], Wiley Online Library [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  19. ↑ Psychological Inquiry Editorial Board [online], Taylor & Francis Online [dostęp 2021-10-31].
  20. ↑ Mind & Society [online], Springer [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  21. ↑ Gerd Gigerenzer, Mindless statistics, „The Journal of Socio-Economics”, 33 (5), 2004, s. 587–606, DOI: 10.1016/j.socec.2004.09.033 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  22. ↑ The Superego, the Ego, and the Id in Statistical Reasoning, [w:] Gerd Gigerenzer, Adaptive Thinking, Oxford University Press, 28 marca 2002, DOI: 10.1093/acprof:oso/9780195153729.003.0013, ISBN 978-0-19-515372-9 [dostęp 2021-10-31].
  23. ↑ Peter Sedlmeier, Gerd Gigerenzer, Do studies of statistical power have an effect on the power of studies? Alan E. Kazdin (red.), Washington: American Psychological Association, 1992, s. 389–406, DOI: 10.1037/10109-032, ISBN 978-1-55798-154-7 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  24. ↑ a b c d e Justin Fox, From “Economic Man” to Behavioral Economics, „Harvard Business Review”, 1 maja 2015, ISSN 0017-8012 [dostęp 2021-10-31].
  25. ↑ a b c Wojciech Białaszek, Recenzja książki Gerda Gigerenzera, Petera Todda i ABC Research Group „Zagadki Heurystyk Decyzyjnych”. CeDeWu, Warszawa 2018, „Decyzje” (nr 31), 2019, s. 133–139, DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.125, ISSN 1733-0092 [dostęp 2021-10-31] (pol.).
  26. ↑ a b c Richard Samuels, Stephen Stich, Michael Bishop, Ending the Rationality Wars How to Make Disputes about Human Rationality Disappear, [w:] Renee Elio (red.), Common Sense, Reasoning and Rationality, Oxford University Press, 28 lutego 2002, s. 236–268, DOI: 10.1093/0195147669.003.0011, ISBN 978-0-19-514766-7 [dostęp 2021-10-31].
  27. ↑ a b Brandon Kochkodin, Behavioral Economics’ Latest Bias: Seeing Bias Wherever It Looks, „Bloomberg.com”, 13 stycznia 2020 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  28. ↑ a b c Tim Adams, Nudge economics: has push come to shove for a fashionable theory? [online], the Guardian, 31 maja 2014 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  29. ↑ a b John Kay, Behavioural economics: did Kahneman and Tversky change the world?, „Prospect”, 16 stycznia 2017.
  30. ↑ Tim Harford, Behavioural economics and public policy, „Financial Times”, 21 marca 2014 [dostęp 2021-10-31].
  31. ↑ Krzysztof Szymborski, Bezmyślne mądrale [online], Polityka, 20 września 2008 [dostęp 2021-10-31] (pol.).
  32. ↑ Andrew Gelman, Gigerenzer on logical rationality vs. ecological rationality [online], Statistical Modeling, Causal Inference, and Social Science, 17 kwietnia 2015 [dostęp 2021-10-31].
  33. ↑ Gordon Kamer, Stop Using Data Alone to Make Decisions [online], Harvard Political Review, 28 kwietnia 2020 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  34. ↑ Gerd Gigerenzer, Henry Brighton, Homo Heuristicus: Why Biased Minds Make Better Inferences, „Topics in Cognitive Science”, 1 (1), 2009, s. 107–143, DOI: 10.1111/j.1756-8765.2008.01006.x [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  35. ↑ Rebecca Brown, Ecological Rationality: When Is Bias A Good Thing? [online], Practical Ethics, Philosophy Faculty, University of Oxford, 3 lutego 2020 [dostęp 2021-10-31].
  36. ↑ a b c d Russ Roberts, Gerd Gigerenzer on Gut Feelings [online], EconTalk, 2 grudnia 2019 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  37. ↑ a b Justin Fox, Instinct Can Beat Analytical Thinking, „Harvard Business Review”, 20 czerwca 2014, ISSN 0017-8012 [dostęp 2021-10-31], Cytat: „So, in general, if you are in an uncertain world, make it simple. If you are in a world that’s highly predictable, make it complex”.
  38. ↑ Justin Fox, When a Simple Rule of Thumb Beats a Fancy Algorithm, „Harvard Business Review”, 2 października 2014, ISSN 0017-8012 [dostęp 2021-10-31].
  39. ↑ Michał Tarnowski, Jak opisać nieracjonalność? Problem nieracjonalnych systemów przekonań a interpretacjonizm w filozofii umysłu, „Avant”, XII (3), 2021, DOI: 10.26913/avant.2021.03.02 [dostęp 2021-10-31] (pol.).
  40. ↑ a b Wojciech Rutkiewicz, Normatywność i deskryptywność wnioskowania diagnostycznego w nurcie evidence-based medicine, „Filozofia Nauki”, 26 (3 (103)), 2018, s. 79–98, ISSN 1230-6894 [dostęp 2021-10-31] (pol.).
  41. ↑ Michał Makowski, Racjonalność ograniczona czy ograniczona świadomość? Udział ukrytych form myślenia w podejmowaniu decyzji społecznych, [w:] Zbigniew Drozdowicz, Sławomir Sztajer (red.), Społeczno-kulturowe konteksty racjonalności, Wydawnictwo Naukowe WNS UAM, 2012, ISBN 978-83-62243-80-8 [dostęp 2021-10-31] (pol.).
  42. ↑ Tim Harford, Behavioral economics under attack. [online], Slate Magazine, 30 stycznia 2011 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  43. ↑ a b Clara Ott, Przyjąć tę pracę? Zostawić partnera? Przy podejmowaniu decyzji nie rób listy „za i przeciw” [online], Wysokie Obcasy, 22 kwietnia 2021 [dostęp 2021-10-31].
  44. ↑ 12. This cloud of possibility, [w:] Michael Lewis, The undoing project: a friendship that changed our minds, Nowy Jork: W.W. Norton & Company, 2017, ISBN 978-0-393-25459-4, OCLC 982600874 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  45. ↑ Allison Schrager, Analysis | Behavioral Economics Doesn’t Have to Be a Total Loss, „The Washington Post”, 27 sierpnia 2021, ISSN 0190-8286 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  46. ↑ Irena Cieslińska, Nieznajomość matematyki zabija [online], Gazeta Wyborcza, 21 listopada 2014 [dostęp 2021-10-31] (pol.).
  47. ↑ Clive Cookson, ‘Risk Savvy: How to Make Good Decisions’, by Gerd Gigerenzer, „Financial Times”, 23 maja 2014 [dostęp 2021-10-31].
  48. ↑ Gerd Gigerenzer, This One Graphic Will Change the Way You Look at Breast Cancer Screening [online], Time, 1 maja 2014 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  49. ↑ William Kremer, Do doctors understand test results?, „BBC News”, 6 lipca 2014 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  50. ↑ Gerd Gigerenzer, Full disclosure about cancer screening, „British Medical Journal”, 2016, h6967, DOI: 10.1136/bmj.h6967, ISSN 1756-1833 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  51. ↑ Jonathan Jarry, The Funhouse Mirror of Risk Perception [online], Office for Science and Society, McGill University, 9 lipca 2021 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  52. ↑ Gerd Gigerenzer, Out of the Frying Pan into the Fire: Behavioral Reactions to Terrorist Attacks, „Risk Analysis”, 26 (2), 2006, s. 347–351, DOI: 10.1111/j.1539-6924.2006.00753.x, ISSN 0272-4332 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  53. ↑ a b Gerd Gigerenzer, Co nas nie zabija, wywołuje w nas panikę [online], Krytyka Polityczna, 25 marca 2020 [dostęp 2021-10-31] (pol.).
  54. ↑ James Ball, September 11's indirect toll: road deaths linked to fearful flyers [online], the Guardian, 5 września 2011 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  55. ↑ Claudia Dreifus, Through Analysis, Gut Reaction Gains Credibility, „The New York Times”, 28 sierpnia 2007, ISSN 0362-4331 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  56. ↑ Gerd Gigerenzer, Why What Does Not Kill Us Makes Us Panic [online], Project Syndicate, 12 marca 2020 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  57. ↑ Maarten Boudry, A strange paradox: the better we manage to contain the coronavirus pandemic, the less we will learn from it [online], The Conversation, 2 kwietnia 2020 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  58. ↑ Teresa Carr, Where Psychologists Should Fear to Tread on Covid-19, They Don’t [online], Undark Magazine, 6 maja 2020 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  59. ↑ Stuart Ritchie, Don’t trust the psychologists on coronavirus [online], UnHerd, 30 marca 2020 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  60. ↑ Peter Kunz, Risikoforscher Gerd Gigerenzer: „Corona auch eine Chance” [online], ZDF, 7 czerwca 2021 [dostęp 2021-10-31] (niem.).
  61. ↑ David Myers, Go Figure: Understanding the Great News of Vaccine Efficacy [online], Macmillan and BFW Teaching Community, 28 stycznia 2021 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  62. ↑ Claudia Wallis, Few Would Fear COVID Vaccines if Policy Makers Explained Their Risks Better [online], Scientific American, 30 kwietnia 2021 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  63. ↑ NIH Releases Report Summarizing Research on Vaccine Communication [online], Office of Behavioral and Social Sciences Research, National Institutes of Health, 11 grudnia 2020 [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  64. ↑ AAAS Prize for Behavioral Science Research [online], American Association for the Advancement of Science [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  65. ↑ Frühere Preisträger [online], Deutscher Psychologie Preis [dostęp 2021-10-31] (niem.).
  66. ↑ Communicator Award [online], Deutsche Forschungsgemeinschaft [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  67. ↑ Vojtěch Zíka, Prague Conference on Behavioral Sciences 2021 | CEBEX [online], cebex.org [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  68. ↑ Honorary Awards Faculty of Psychology [online], University of Basel [dostęp 2021-10-31] (ang.).
  69. ↑ Eredoctoraten [online], Open Universiteit [dostęp 2021-10-31] (niderl.).
  70. ↑ Es ist viel besser wenn beide Eltern bereit sind Kompromisse zu machen. Lorraine Daston und Gerd Gigerenzer, [w:] Nikola Biller-Andorno, Karriere und Kind Erfahrungsberichte von Wissenschaftlerinnen, Frankfurt/Main 2005, ISBN 978-3-593-37713-1, OCLC 238490009 [dostęp 2021-10-31].
  71. ↑ Uta Defke, The Observer, „MaxPlanckResearch”, 2012 (2), Press and Public Relations Department of the Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften e.V., 2012, ISSN 1616-4172.

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!