Forma słownikowa

Forma słownikowa^[1], także: forma hasłowa^[2], lemma^[3][4], lemat^[5], hasło^[6] – ta spośród form gramatycznych wyrazu odmiennego, która jest tradycyjnie wykorzystywana w słownikach i reprezentuje tam w nagłówku artykułu hasłowego cały wyraz ze wszystkimi jego formami^[1][7]. Forma ta stanowi niejako „umowną etykietę zbioru form” i decyduje o umiejscowieniu artykułu hasłowego w słowniku^[8].

Wybór formy słownikowej bywa ustalony tradycją i różni się w zależności od języka^[2].

Forma słownikowa bywa zwykle traktowana przez osoby uczące się języka obcego jako podstawowa, tj. taka, w której przyswajane są nowe wyrazy i od której tworzy się pozostałe formy odmiany^[9].

Przykłady form słownikowych w niektórych językach

Rzeczowniki

• język polski: mianownik liczby pojedynczej^[10][2]
• łacina: mianownik liczby pojedynczej, uzupełniony formą dopełniacza liczby pojedynczej, np. miles (militis) „żołnierz (żołnierza)”^[11] 

Czasowniki

• język polski: bezokolicznik^[10][2]
• łacina: pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, uzupełniona formami bezokolicznika, pierwszej osoby l. poj. czasu perfectum oraz supinum, np. taceo (tacere, tacui, tacitum) „milczę (milczeć, zamilkłem, aby zamilknąć)”^[2][11] 
• greka: pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, choć istnieją słowniki stosujące tu bezokolicznik^[2]

Przymiotniki

• język polski: mianownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego^[2]

Problemy

Zdarza się, że w danym języku istnieją wyrazy nieużywane bądź rzadko używane w tej akurat formie, która tradycyjnie pełni rolę słownikowej (np. polskie rzeczowniki sanie, nożyce – nie mają liczby pojedynczej, przymiotniki ciężarna, dojna – w zasadzie nie występują w rodzaju męskim itp.), stanowią one jednak zawsze stosunkowo małą grupę^[2]. W przypadku słowników historycznych czy dialektalnych istnieje niebezpieczeństwo utworzenia form sztucznych albo wręcz błędnych, ponieważ np. polski bezokolicznik jest formą rzadko używaną i może nie występować w zabytkach językowych bądź zapisach tekstów gwarowych^[2].

Ponadto tradycyjna forma słownikowa nie zawsze pozwala ustalić sposób odmiany wyrazu, np. w języku japońskim forma twierdząca czasownika, używana jako słownikowa, nie wskazuje, czy należy on do klasy samogłoskowej (jap. ichidan) czy spółgłoskowej (jap. godan), podczas gdy forma przecząca jest pod tym względem w pełni jednoznaczna^[12]. Podobnie sprawa ma się z polskim bezokolicznikiem, w którym zatarciu ulega struktura czasownika i typ koniugacyjny (np. umieć – umie, szaleć – szaleje, widzieć – widzi, słyszeć – słyszy, mieć – ma, gdzie identycznemu zakończeniu bezokolicznika -eć odpowiadają różne typy odmiany)^[2][13].

Zobacz też

Zobacz hasło lemma w Wikisłowniku

• lemat w matematyce

Przypisy

1. Kania 1984 ↓, s. 130.
2. Tokarski 1984 ↓, s. 29.
3. Mistrík 1993 ↓, s. 261.
4. Dariusz Tkaczewski: Ottův slovník naučný na tle czeskiej tradycji leksykograficznej: encyklopedia – twórcy – język. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2013, s. 22. (pol.).
5. Karolina Lisczyk-Kubina, Marcin Maciołek (red.): Ruch w języku – język w ruchu. Uniwersytet Śląski w Katowicach, 2012, s. 102. ISBN 978-83-63268-19-0. (pol.).
6. AgnieszkaA. Frączek AgnieszkaA., RyszardR. Lipczuk RyszardR., Krótki leksykon wybranych pojęć leksykograficznych, [w:] Słowniki polsko–niemieckie i niemiecko–polskie. Historia i teraźniejszość, 2004, s. 14-15 [dostęp 2024-11-08] .
7. Tokarski 1984 ↓, s. 28–29.
8. Tokarski 1984 ↓, s. 29–30.
9. Fellerer 2008 ↓, s. 93.
10. Kania 1984 ↓, s. 131.
11. Marr 1997 ↓.
12. Czasowniki. [w:] Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych [on-line]. [dostęp 2017-12-25]. (pol.).
13. Fellerer 2008 ↓, s. 93–94.

Bibliografia

• Stanisław Kania: Przegląd podstawowych zagadnień leksykografii. W: Stanisław Kania, Jan Tokarski: Zarys leksykologii i leksykografii polskiej. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1984, s. 127–244. ISBN 83-02-02354-X. (pol.).
• Jan Tokarski: Na początku było Słowo… Rozważania o wyrazie. W: Stanisław Kania, Jan Tokarski: Zarys leksykologii i leksykografii polskiej. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1984, s. 9–126. ISBN 83-02-02354-X. (pol.).
• Jan Fellerer: Kilka uwag o płaskiej koncepcji gramatyki języka polskiego jako obcego. W: W poszukiwaniu nowych rozwiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku. Red. Władysław Miodunka i Anna Seretny. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 91–101. ISBN 978-83-233-2582-6. [dostęp 2017-12-25]. (pol.).
• Vivian Marr: Collins Latin Dictionary. Glasgow: HarperCollins, 1997, s. V. ISBN 978-0-00-722439-5. (ang.).
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).