Powstał na skutek napływu między XV a XVII wiekiem ludności polskiej z Wielkopolski, Kujaw i Pałuk, mówiącej gwarami dialektu wielkopolskiego na słabo zaludnione tereny objęte panowaniem zakonu krzyżackiego, który zdziesiątkował zamieszkującą tam wcześniej ludność autochtoniczną. Napływ polskich osadników na ziemię dobrzyńską oraz ziemię chełmińską wcześniej zamieszkane przez zdziesiątkowaną ludność pochodzenia mazowieckiego zaowocował powstaniem tam gwar chełmińsko-dobrzyńskich. Napływ polskich kolonistów na tereny zamieszkane wcześniej przez Pomorzan spowodował ukształtowanie się gwar Kociewia. Podobnie osiedlenie się polskiej ludności na Warmii zamieszkanej wcześniej przez bałtyjskich Prusów doszczętnie wytępionych lub zgermanizowanych przez Krzyżaków doprowadziło do powstania gwary warmińskiej.
Dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński to dialekt o właściwościach zbliżonych do wielkopolskich (przede wszystkim nie występuje w nim mazurzenie), ale posiada też wiele cech mazowieckich, zwłaszcza gwara warmińska.
.png)
