La Preïstòria designa lo periòde de la vida de l'Umanitat qu'es situat entre l'aparicion de l'Òme e l'invencion de l'escritura. Es devesida en divèrsei periòdes que lei principaus son lo Paleolitic e lo Neolitic. Lo premier acomença amb lei premiers òmes e se finís i a 10 000 o 12 000 ans. Es caracterizada per una industria basada sus la pèira e una economia de caça e de culhida. Vei tanben l'aparicion de l'art e de manifestacions religiosas. Puei, vèrs 8 000 avC, leis abitants de Mesopotamia venguèron sedentaris marcant la fin d'aqueu periòde e donc lo començament dau Neolitic. Aquela epòca es adonc marcada per la formacion de vilatges permanents e la naissença d'una economia de produccion amb lo desvolopament de l'agricultura, de la teissedura, de la metallurgia e de cambis comerciaus. Ansin, la fin dau Neolitic, e donc de la Preïstoria, es contemporanèa de l'aparicion dei civilizacions dau començament de l'Antiquitat.
La definicion de la Preïstòria es malaisada car lei limits d'aquela epòca pòdon aisadament variar en foncion dei critèris considerats.
Ansin, la Preïstòria acomença amb l'aparicion de l'Òme. Pasmens, la data d'aquela aparicion es diferenta segon qu'es considerada l'aparicion sus la Tèrra dau genre Homo fa 2,9 milions d'annadas o aquela de seis ancessors dau genre Australopithecus fa aperaquí 5 milions d'annadas. D'efèct, lei dos genres avián desvolopat la marcha drecha e èran capables de produrre d'otís litics fòrça similars. Ansin, la data dau començament de la Preïstoria depend sovent de l'adopcion d'una definicion de l'Òme en foncion d'aspècts culturaus e antropologics que pòu considerar un genre o l'autre.
La definicion de la fin de la Preïstòria — l'aparicion de l'escritura — pausa tanben de questions e de problèmas per doas rasons principalas. Premier, aquela aparicion aguèt pas luòc simultanèament sus la planeta mai, en mai d'aquò, varia fortàment segon lei regions. Per exemple, la preséncia de l'escritura es atestada en Egipte dempuei 3400 avC mai solament dempuei 1400 avC en China. D'autra part, certanei societats, especialament en America, avián una tradicion orala importanta e un nivèu de desvolopament fòrça superior e diferent dei societats preïstoricas. Es benlèu lo cas de la civilizacion de Nazca o de la civilizacion inca ont a l'ora d'ara se conois ges de forma d'escritura maugrat la preséncia d'un estat e d'una economia evolucionats.
Ansin, una tendància novèla apareis amb la definicion de critèris economics e sociaus per caracterizar la Preïstòria. La Preïstòria stricto sensu seriá lo periòde marcat per l'existéncia de grops d'òmes vivent de la caça e de la culhida sensa èsser capables de lei mestrejar. Un periòde novèu, sonat Protoïstòria, es prepausat per designar l'èra de formacion de societats pus organizadas amb una transformacion de l'organizacion deis abitacions per formar de vilatges, l'aparicion d'un poder ierarquizat, de cambis comerciaus... etc.
Periòdes de la Preïstoria
La cronologia de la Preïstòria acomencèt d'èsser establida au sègle XIX, après leis òbras dei sistematicians dau sègle precedent coma Linné o Buffon.
Ansin, en 1820, Christian Jürgensen Thomsen organizèt lei colleccions de son musèu segon lei materiaus principaus utilizats per produrre d'otís. Creèt donc la classificacion dicha dei « tres temps » : lo Temps de la Pèira, lo Temps dau Bronze e lo Temps dau Fèrre[1]. Puei, en 1865, John Lubbock prepausèt de devesir lo Temps de la Pèira en lo Paleolitic (« Temps de la Pèira anciana »), onte la pèira èra solament talhada, e lo Neolitic (« Temps de la Pèira lisca »), onte la pèira èra talhada e tanben liscada[2].
Aquelei periòdes existisson totjorn dins la classificacion modèrna de la Preïstòria. Pasmens, un nombre important de sota-periòdes es estat creat per detalhar leis evolucions dei tecnicas e deis otís descubèrts durant lei cavaments. Dos temps suplementaris son definits entre lo Paleolitic e lo Neolitic. Se tracta de l'Epipaleolític, tanben dich Paleolitic tardiu, e dau Mesolitic. Lei tipes de produccion d'otís son tanben utilizats per caracterizar certanei culturas o epòcas d'un periòde pus grand.
Evolucion deis espècias de la linhada umana e poblament de la planeta
La linhada umana es l'ensems deis espècias qu'an un ligam de parentat pus pròche amb l'uman Homo sapiens qu'amb lo chimpanzé. Dempuei leis annadas 1980, la descubèrta de divèrsei fossils a considerablament complicat sa descripcion. Ansin, l'ensems dau grop es d'ara endavant considerat coma una linhada boissonanta e ni mai linear. La consequéncia principala es qu'un nombre important d'ipotèsis existís per depintar l'aparicion d'Homo sapiens e son desvolopament.
Lei premiereis espècias dau genre Homo
Lei premiereis espècias conegudas dau genre Homo foguèron Homo habilis e Homo rudolfensis. Apareguèron probablament en Africa i a 2,5 milions d'annadas. Sei capacitats cerebralas son pus importantas qu'aquelei dau genre Australopithecus e èran capables de fabricar e d'utilizar d'otís rudimentaris. Homo habilis èra encara acostumat a la vida dins leis aubres. En revenge, Homo rudolfensis aviá ja una bipedia pus afiermada e un regim alimentari pus carnivòr. Lei dos dispareguèron fa 1,6 milion d'annadas.
Contemporanèus dei darriers Homo habilis, Homo ergaster presenta de caracteristicas pus pròchas de l'òme modèrne. Sa talha es pus auta, sa bipedia es venguda exclusiva, lo volum de son crani aganta 800 cm3 e sa fàcia es arredonida. Seis otís son tanben venguts pus complèxes (bifàcias, premierei destraus...). Aqueleis elements li permetèron de se desplaçar e de poplar una partida d'Euròpa e d'Asia, bensai tre 1,8 milion d'annadas. Enfin, es capable de practicar un lengatge articulat.
Fa un milion d'annadas, lei Homo ergaster d'Asia son probablament a l'origina d'una espècia pus evolucionada, Homo erectus, qu'es l'autor d'une industria litica novèla. Homo erectus seriá tanben lo premier Homo que pòu mestrejar la fabricacion e l'utilizacion dau fuòc vèrs 450 000 avC.
L'aparicion de l'òme modèrne
Modèl de migracions dempuei Africa d'Homo sapiens basat sus l'estudi de l'ADN mitocondriau.
L'aparicion de l'òme modèrne, Homo sapiens, e son expansion au rèsta de la planeta son generalament descrichas per la teoria de l'origina africana de l'òme. Seriá aparegut fa 200 000 ans e auriá migrat sus leis autrei continents remplaçant pauc a pauc leis autreis espècias dau genre Homo coma Homo erectus e Homo neanderthalensis.
D'efèct, en Euròpa, leis annadas 600 000 a 200 000 foguèron marcadas per la preséncia d' Homo heidelbergensis. L'origina d'aquela espècia es desconeguda mai una linhada implicant Homo ergaster puei Homo antecessor es sovent avançada. Lei periòdes de glaciacion terrèstra aurián alora isolada lei populacions d'Homo heidelbergensis que donèron naissença a Homo neanderthalensis fa 200 000 ans aperaquí. Aquela espècia presenta de senhaus d'adaptacion ai mitans fregs e una intelligéncia fòrça superiora ai membres precedents dau genre Homo. Es l'autor d'òbras artisticas (gravaduras, formas geometricas, utilizacion de l'òcre... etc.) e bensai dei premiers rites funèbres[3][4][5].
De son caire, Homo sapiens seriá egalament aparegut fa 200 000 ans en Africa segon de fossils descubèrts. Vèrs 100 000 avC, presenta lei marcas d'una industria força sofisticada. 50 000 ans pus tard, lei senhaus d'un comportament modèrne son presents amb l'aparicion de rites funèbres, d'otís novèus e d'un començament d'estandardizacion[6]. Après una premiera tièra de migracions infructuosas vèrs 100 000 avC en causa de cambiaments climatics, Homo sapiens capitèt de sortir d'Africa fa 50 000 ans. Lei fossils mòstran una expansion rapida en Eurasia, en Austràlia fa 40 000 ans e benlèu en America fa 30 000 ans[Nòta 1].
Son arribada en Euròpa marca lo començament d'una coabitacion brèva amb Homo neanderthalensis que dispareguèt fa 29 000 ans. Pasmens, lei rasons d'aquela disparicion son pas encara esclarzidas. S'avança divèrseis ipotèsis coma aquela d'una epidemia o aquela de l'absorcion de l'espècia per Homo sapiens. D'estudis son en cors sus de fossils d'òmes arcaïcs per avalorar la preséncia de gèns neandertalians dins l'ADN dei Homo sapiens modèrnes[7][8]. A partir de 18 000 ans, amb la desparicion dei darrierei populacions d' Homo floresiensis que seriá un descendent d' Homo habilis isolat sus l'illa de Flores, Homo sapiens es vengut l'espècia soleta dau genre Homo sus la planeta.
Desvolopament dei tecnicas
La mestreja dau fuòc
La data de la mestreja dau fuòc per leis umans es encara un subjècte de discussions entre lei scientifics. Pasmens, lei cavaments sus certanei sites ocupats fa au mens 400 000 ans an descubèrt de traças d'utilizacion dau fuòc per Homo erectus en Africa e en Euròpa[9][10]. Puei, lo nombre de vestigis aumentan e venon frequents vèrs 200 000 avC[9]. En revenge, dau fach de la conservacion malaisada deis objèctes, leis objèctes pus ancians permetent de produrre dau fuòc que son coneguts a l'ora d'ara datan aperaquí de 30 000 avC.
Lo desvolopament deis otís
Otís dau Paleolitic superior.Destraus en selze.Ponchs de sageta dau Neolitic.
Se considèra generalament que la premiera manifestacion de l'intelligéncia umana foguèt lo premier otís fabricat. L'òme a pauc a pauc descubèrt e aprés a mestrejar e modificar lei materiaus disponibles (fusta, òs, pèira, rèstas d'animaus...) per produrre d'otís e d'armas. Pasmens, la màger part dei materiaus utilizats, coma lo cuer o lei pelissas pòdon pas èsser descubèrts per lei scientifics car son destruchs per lo temps. D'autrei materiau, coma l'òs, que se degradan pus malaisament, son principalament trobats dins lei sites pus recents e demòran rars per lei periòdes pus ancians. Pasmens, l'industria preïstòrica leis utiliza dempuei lo començament dau Paleolitic. En fach, la pèira es generalament lo produch unic qu'es conservat.
Constituís donc l'element de basa deis otís preïstorics coneguts gràcias a sa duretat, sei proprietats talhantas e lei possibilitats variadas existent per la faiçonar. Ansin, se lei premiers otís en pèira èran somaris, se diversifiquèron au fieu dau temps e existís de diferéncias importantas entre lei periòdes preïstorics. Lei produccions d'objèctes litics son donc fòrça caracteristics d'una epòca e d'una cultura. Testimònian pereu dei progrès tecnologics realizats per leis espècias successivas dau genre Homo fins a l'aparicion d'Homo sapiens.
Leis otís son d'objèctes frequents dins lei cavaments preïstorics. Lei scientifics an donc realizat una classificacion segon sei tecnicas de produccion, sei formas e sei foncions. Puei, lei correlacions entre aqueleis elements permeton de crear una tipologia deis objèctes diferents descubèrts. Leis ensems similars d'objèctes diferents son gropats en cultura que forman de sota-periòdes de cada èra de la Preïstorica. Aquelei culturas son generalament nomenadas segon lo nom dau site onte foguèron identificadas per lo premier còp. Se tracta donc de « Tecnica Levallois » o de « Badegoulian ».
Leis otís son dichs d'un biais intuitiu per analogia amb de formas modèrnas o segon leis utilizacions supausadas. Existís de « burins » o de « rascladors ». Pasmens, l'usatge de certaneis otís, coma lei « bastons de comandament », es totjorn pas conegut e la màger part deis objèctes devián aver divèrseis usanças. Ansin, lei recèrcas pus recentas assaian de descubrir lei tecnicas de fabricacion e leis utilizacions deis objèctes per comparasons amb d'otís produchs e utilizats dins de condicions similaras a aquelei de la Preïstòria. Permeton especialament de saber se l'otís desgatjat per lei cavaments es complèt o se manca una partida (manche, pèça en òs... etc). Dins aquò, lei noms ancians son estats conservats.
Tecnicas de fabricacion
Lei tecnicas de produccion deis otís en pèira evolucionan segon lo materiau utilizat. Se practicava dos tipes d'operacions principalas : l'espeçament e lo faiçonament. L'espeçament consistís de destacar de brigas d'una pèira per de percussions successivas fins a obtenir un esclat utilizable. Lo faiçonament a per but de modificar la forma de la pèira esperela. Vèrs la fin de la Preïstòria, leis òmes èran capables de fabricar d'objèctes litics relativament pichons amb una espessor de quauquei millimètres. Aqueleis otís, per exemple de ponchs de sageta, èran generalament associats amb d'autrei materiaus (fusta, òs... etc.) per crear d'objèctes pus complèxes.
La fabricacion d'otís en òs es pus complèxa qu'aquela d'objèctes en pèira. Necessita de tecnicas pus evolucionadas e l'existéncia preliminara d'otís en pèira. En fòra de l'òs, s'utilizava lei banas e l'evòri per fabricar d'objèctes coma d'arpons o de musclaus.
Lo desvolopament de l'agricultura
Lo « Creissent Fertil » vèrs 7 500 avC.
L'aparicion de l'agricultura marca lo començament dau Neolitic e un cambiament capitau amb l'abandon progressiu dau nomadisme. Aquò entraïna l'invencion de tecnicas novèlas que permetèron a l'òme de modificar son environament d'un biais durable. De mai, l'aumentacion de la norridura disponibla causa aquela de la populacion enterin que leis estructuras basicas de la societat modèrna (estat, govèrn, guèrra...) apareguèron pauc a pauc.
Aquelei premierei comunautats sedentàrias se formèron en Mesopotamia e en Orient Pròche vèrs lo millenari X avC dins una region sonada lo « Creissent Fertil ». S'estend sus lei territòris de Siria, de Liban, d'Iran e d'Iraq. La domesticacion d'espècias fèras acomencèt tre lo millenari seguent. De cavaments an tanben mostrat qu'aqueu desvolopament aguèt luòc en Paquistan durant lo millenari VIII avC puei en China, en Euròpa Orientala e dins lo Sahara au millenari VI avC. Leis premiereis espècias domesticadas foguèron lo blat e l'òrdi entre lei cerealas e la cabra e lo moton entre leis animaus[11][12].
Lo buou foguèt domesticat vèrs 8 000, lo pòrc vèrs 7 000 e lo chivau vèrs 4 000 avC[13].
Au nivèu tecnologic, leis otís umans venguèron pus diversificats, especialament après l'aparicion de la metallurgia e de la ceramica. Pasmens, lei cambiaments pus importants se debanèron dins l'organizacion de la societat. D'efèct, divèrsei caracteristicas dei societats modèrnas apareguèron. Leis abitacions venguèron permanentas e lei materiaus de construccion cambièron au profiech d'elements solids coma la pèira o la fusta. Leis abitants venguèron tanben pus especializats dins certanei pretzfachs coma l'agricultura, l'artisanat o lo comèrci. Ansin, d'inegalitats acomencèron d'aparéisser amb lei premierei formas de ierarquia e de govèrn. Lei sègles neolitics veguèron donc la formacion d'estructuras politicas e militaras coma Uruk o Kish en Mesopotamia. Enfin, lei descubèrtas realizadas sus lo còrs de la momia europèa d'Ötzi au nivèu de sei bleçaduras e de son armament mòstran tanben l'aparicion de conflictes entre lei comunautats umanas.
L'aparicion de la metallurgia
L'aparicion de la metallurgia aguèt probablament luòc entre lei millenaris VII e V avC coma o mòstra de cavaments dins lei Balcans, en Anatolia o la descubèrta d'armas en coire sus la momia d'Otzï. Lo premier metau utilizat foguèt lo coire puei lo bronze a partir de 3 500 avC aperaquí. Aquò marca la fin dau Temps de la Pèira. En revenge, la premiera utilizacion dau fèrre seriá lo fach deis Ititas vèrs 1 200 avC durant l'Antiquitat.
Ansin, durant la fin de la Preïstòria, lei metaus utilizats son essencialament l'aur, l'argent, lo coire, l'estam e lo bronze qu'es un aliatge de coire et d'estam. Lo començament de l'utilizacion dau bronze evoluciona segon lei regions :
tre lo millenari IV avC en Egipte e en Mesopotamia.
au millenari III avC en Anatolia, en Grècia, en Creta e en Índia.
au millenari II avC dins lo rèsta d'Euròpa e en China.
Doas tecnicas principalas son conegudas per la realizacion d'objèctes. Se tracta de l'utilizacion de mòtle en pèira e de la tecnica dicha de la ciera perduda. La premiera permetèt generalament la fabricacion d'armas e la segonda la produccion d'objèctes pus complèxes amb de clòts grands coma un boton de ròda.
L'aparicion de l'art es atestada vèrs la fin dau Paleolitic mejan mai podriá èsser pus anciana. Lei marcas pus ancianas presentas sus un objècte sensa but utilitari datan de 75 000 avC. Pasmens, lei cavaments sus de sites preïstorics datant de 300 000 a 100 000 an descubèrt de mineraus coma lo qüars (cristau de ròca) o l'obsidiana que sa preséncia se pòu explicar per de rasons esteticas. Leis espècias arregardadas per aquelei manifestacions artisticas son Homo sapiens e Homo neanderthalensis.
Vèrs 32 000 avC, l'art es ben desvolopat, especialament dins lei sites abitats per Homo sapiens. Lei tecnicas e lei supòrts utilizats son variats. La pèira, l'òs, l'evòri o l'argiela son utilizats e bensai de materiaus mens resistents au temps coma lo teissut. Doas formas d'art son conegudas a l'ora d'ara que son :
l'art parietau que designa l'ensems deis òbras d'art realizadas per l'òme subre lei parets de baumas. Es lo cas dei pinturas de la bauma de Las Caus.
l'art mobilier, que l'escultura, que designa l'ensems de decoracions sus leis objèctes, utilitaris o non. Per exemple, es lo cas de l'estatua pichona en evòri descubèrta dins la bauma de Hohlenstein-Stadel[14].
Lei figuracions son similaras per lei doas formas e pòdon èsser gropadas en representacions :
de senhaus (ponchs de sageta, man umana...) que forman la màger part deis elements artistics descubèrts e lei pus malaisats d'interpretar. Son generalament presents amb lei representacions d'animaus mai existís tanben de realizacions fachas solament amb de trachs coma dins la bauma de Nhaus. La color de l'òbra podriá egalament tenir un ròtle important.
d'animaus que son lo segond tèma principau de l'art preïstoric. Representan leis espècias d'animaus presentas dins l'environament deis autors. Ansin, leis animaus representats evolucionan segon l'epòca e la region e mai se leis erbivòrs grands coma lei chivaus o lei bisonts son pus frequents. Leis animaus pòdon èsser gropats per representar una scena. Lei representacions de vegetaus o d'animaus fantastics existisson mai son fòrças raras.
d'umans que son pus raras, especialament lei representacions masculinas. De lor caire, lei representacions femeninas son generalament associadas amb la feconditat.
Representacion d'un arquier a Albocàsser en Espanha.Cromlèc a Callanish.
L'art neolitic s'exprimís coma per lo periòde precedent au nivèu deis arts parietaus e mobiliers. Pasmens, se desvolopa tanben lei premierei formas d'arquitectura amb la construccion de megalits. De mai, l'art neolitic explòra de tèmas novèus e melhora certaneis arts coma l'escultura o la decoracion d'objèctes. L'art dau Neolitic es donc variat e depend de la region considerada. Lei fogaus pus coneguts son situats en Euròpa, au Sahara e en Mesopotamia. Lei fònts d'inspiracions son egalament variadas. Lei representacions animalas son totjorn presentas mai l'òme, subretot la frema, venguèt pus present dins l'art. Lei supòrts demorèron probablament identics au periòde precedent.
La pintura demora fòrça presenta au Neolitic, especialament au Levant Espanhòu e au Sahara. Leis òbras d'Espanha son datadas entre 8 000 e 5 000 avC. Son situadas dins de baumas pauc prefondas o sus de bauç. Lei representacions son estilizadas e monocròmas. Lei tematicas principalas son liadas a la vida quotidiana coma la caça, la garda dau bestiau e mai la guèrra entre òmes. Au Sahara, lei pinturas representan tanben de scenas dau quotidian. Foguèron descubèrtas sus lei parets de bauç o sus d'objèctes. Au contrari dei pinturas d'Espanha, son associadas amb d'autrei tipes artistics coma l'escultura.
De son caire, l'escultura conoguèt un desvolopament fòrça important durant lo Neologic car la màger part dei culturas presentan una produccion d'estatuas. Ansin, d'estatuas en pèira e en argiela son conegudas en Mesopotamia tre lo millenari VII avC. Son associadas amb de representacions femeninas e l'idèa de feconditat. Leis estatuas femeninas son tanben frequentas en Euròpa e existisson en China.
Enfin, lo periòde marca lo començament de l'arquitectura monumentala, especialament en Euròpa, amb lo començament dau megalitisme. Son aparicion seriá situada vèrs la fin dau millenari V avC, de lòng de l'Ocean Atlantic, d'Espanha fins a Escòcia. Son existéncia contuniariá après lo Neolitic durant l'Edat dau Bronze. Un megalit es definit coma una construccion importanta realizada en pèira. Quatre tipes son coneguts pendent lo Neolitic :
lo menir (o pèira levada) qu'es una pèira isolada e dreiçada verticalament.
l'alinhament qu'es una associacion de menhirs en linha.
lo cromlec qu'es una associacion de menirs en ceucle.
lo dolmèn qu'es una tomba generalament recubèrta per un tumulus de tèrra.
Certanei megalits an una decoracion qu'es inicialament facha de formas geometricas abstrachas. Pasmens, amb lo temps, venguèron mai e mai de formas representant d'objèctes (armas...), d'animaus o d'umans.
L'art de la fin de la Preïstòria
L'art de la fin de la Preïstòria evoluciona d'un biais aut segon lei regions e lor nivèu tecnologic. Pasmens, per la màger part dei civilizacions, lo periòde es caracterizat per l'aparicion de la metallurgia e donc dei premiers joièus. Enterin, l'aparicion d'otís en metau permet de melhorar lei tecnicas precedentas coma la gravadura.
Ansin, lei regions a l'entorn de la Mar Mediterranèa conoguèron una èra artistica remarcabla amb lei realizacions d'estatuas de maubre o de bronze en Grècia o en Italia. Aqueleis òbras prefiguran l'art dei civilizacions de l'Antiquitat. Per exemple, leis Etruscs contunièron de decorar sei temples amb d'estatuas de bronze coma lei premiers pòples de la Peninsula italica. Es tanben lo cas en Asia onte lei reiaumes qu'acomencèron lor formacion vèrs lo millenari II avC tenián un art desvolopat. Pasmens, lei cavaments scientificas an mostrat que lei civilizacions mens avançadas o mens conegudas avián egalament de formas d'arts pròprias e de culturas importantas. Per exemple, es lo cas de pòples d'Euròpa Orientala coma leis Escitas que lors tombas an mostrat la preséncia d'objèctes fòrça rafinats.
↑Lubbock, J., Prehistoric Times, Londres, Williams and Norgate, 1865.
↑ Lorblanchet, M. (1999) La naissance de l'Art. Genèse de l'art préhistorique, Paris, Éd. Errance, 304 paginas.
↑Jaubert, J. Chasseurs et artisans du Moustérien, La Maison des Roches (1999).
↑Maureille, B. Les premières sépultures, Le Pommier / Cité des sciences et de l'industrie, (2004)
↑Maureille, B. (2004) - Les premières sépultures, Paris, Le Pommier, Cité des sciences et de l'industrie, 123 paginas.
↑Evans, P.D., Mekel-Bobrov, N., Vallender, E.J., Hudson R.R. et Lahn, B.T., (2006) - « Evidence that the adaptive allele of the brain size gene microcephalin introgressed into Homo sapiens from an archaic Homo lineage » [archive], Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. 103, n°. 48, pp. 18178-18183.
↑Plagnol, V., Wall, J.D., (2006) - « Possible Ancestral Structure in Human Populations », PLoS Genetics, vol. 2, n° 7, julhet de 2006.
↑ 9,0 et 9,1Perlès, C., « L'apparition du feu », in: Le temps de la Préhistoire, 1989, vol. 2, Société Préhistorique Française, Édition Archeologia, pp. 110-112.
↑Monnier, J.-L., Hallegouet, B., Hinguant, S., Van Vliet-Lanoe, B., Falguères, Ch., Laurent, M., Bahain, J.-J., Marguerie, D., Mercier, N., Geigl, E. et Molines, N. (1996) - « Menez Dregan (Plouhinec, Finistère) et le Paléolithique inférieur à l’ouest de la France », in: Actes du XIIIème Congrès UISPP, Facchini, F., Palma di Cesnola, A., Piperno, M. et Peretto, C., (Éds.), Forlì, ABACO éd., vol. 2 - Lower and Middle Palaeolithic, pp. 99-108.
↑Melinda A. Zeder, Goat busters track domestication.(physiologic changes and evolution of goats into a domesticated animal), Abriu de 2000.
↑Michaël Lallemand, Courte synthèse sur l'histoire du mouton, de la domestication à nos jours, 2002.
↑Giuffra E, Kijas JM, Amarger V, Carlborg O, Jeon JT, Andersson L, The origin of the domestic pig: independent domestication and subsequent introgression.
↑Nicholas J. Conard, « A female figurine from the basal Aurignacian of Hohle Fels Cave in southwestern Germany », dins Nature, no 459, 2009, p. 248-252 (ISSN 0028-0836).
Bibliografia
(de) Pedersen, Hilthart (2008), "Die jüngere Steinzeit auf Bornholm", München & Ravensburg. ISBN 978-3-638-94559-2.
(en) Christopher Boehm (1999) "Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behavior" page 198 Harvard university press
(en) Leften Stavros Stavrianos (1991). A Global History from Prehistory to the Present. New Jersey, USA: Prentice Hall. ISBN 0-13-357005-3
(en) Bellwood, Peter (2004). First Farmers: The Origins of Agricultural Societies. Wiley-Blackwell. ISBN 0631205667.
(en) Lévêque, F., Backer, A.-M. et Guilbaud, M. (1993), Context of a late neandertal. Implications of multidisciplinary research for the transition to Upper Paleolithic adaptations at Saint-Césaire, Charente-Maritime, France, Monographs in World Archaeology, Prehistory Press, Madison, Wisconsin, 130 paginas.
(es) Cervera, J., Arsuaga, J.L., Bermudez de Castro, J.M. et Carbonell, E. (2000), Atapuerca - Un millón de años de historia, Madrid, Plot Ediciones, Editorial Complutense, 240 paginas.
(fr) Inizan, M-L., Reduron-Ballinger, M., Roche, H. et Tixier, J. (1995), Préhistoire de la Pierre Taillée - t. 4 : Technologie de la pierre taillée, Meudon, CREP, 199 paginas.
(fr)Dictionnaire de la Préhistoire, soota la direccion d'A. Leroi-Gourhan, PUF, Paris, 1988 (rééd. 1994).
(fr)La Préhistoire dans le monde, sota la direccion de J. Garanger, PUF, Paris, 1992.
(fr)L'invention de la Préhistoire, une anthologie, Presses Pocket, 1992.
(fr) Hublin, J.-J. (2001) - « La conquête des vieux continents », dins Aux origines de l'humanité - de l'apparition de la vie à l'homme moderne, Coppens, Y. et Pick, P., (Éds.), Fayard.
(fr) Ghesquière, E. e Marchand, G. (2010), Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs, La Découverte, Inrap, 177 paginas.
(fr) Barbaza, M. (1999), Les Civilisations postglaciaires - La vie dans la grande forêt tempérée, Histoire de la France préhistorique, La Maison des Roches, 128 paginas.
(fr) Cauwe, N., Dolukhanav, P., Kozlowski, J. e van Berg, P.-L. (2007), Le Néolithique en Europe, Paris, Armand Colin, coll. U Histoire.
(fr) Teyssandier, N. (2007), En route vers l'Ouest : les débuts de l'Aurignacien en Europe, Oxford, British Archaeological Reports, int. ser. 1638, 312 paginas.
(fr) Bon, F. (2002), L'Aurignacien entre Mer et Océan - Réflexion sur l'unité des phases anciennes de l'Aurignacien dans le sud de la France, Société Préhistorique Française, Mémoire XXIX, 253 paginas.
(fr) Lumley, H. de (dir.) (1981), Les premiers habitants de l'Europe, Paris, Laboratoire de Préhistoire du Musée de l'Homme, 199 paginas.
(fr) Foucher, P., San Juan-Foucher, C. et Rumeau, Y. (2007), La grotte de Gargas, un siècle de découvertes, Communauté de communes du canton de Saint-Laurent-de-Neste, 128 paginas.
