Lituània (en lituan: Lietuva[lʲɪɛtʊˈvɐ]), oficialament la Republica de Lituània (en lituan: Lietuvos Respublika), es un país de l'Euròpa del Nòrd que fa partida de l'Union Europèa (UE).
Bordada par la mar Baltica, a una frontièra al nòrd amb Letònia, a l'èst amb Bielorussia e al sud-oèst amb Polonha e la província (oblast) russa de Kaliningrad. Sa capitala n'es Vílnius e lo gentilici es lituan -a (o lituanian -a).
L'istòria de Lituània es mau coneguda avans l'evangelizacion de la region en causa de la manca de documents escrichs. Au sègle V, lo país sembla poblat per de tribüs balticas e eslavas. Dins lo corrent dei sègles seguents, deguèron s'organizar per resistir ais incursions escandinavas. Aquò favorizèt la mescla dei tribüs e la formacion d'un pòble de dominanta eslava dich Litva. A partir dau sègle IX, lei Litva ataquèron lei principats rus situats a l'èst. A l'oèst, resistiguèron a l'avançada dei tribüs germanicas.
Aquel ensems de tribüs foguèt federat au començament au sègle XIII per lo prince Mindaugas. Venceire dei Chivaliers Pòrta-Gleva en 1236 a la batalha de Saule, Mindaugas acceptèt de venir crestian en 1250 per defugir l'organizacion d'una crosada novèla còntra son pòble. Pasmens, aquò empachèt pas la perseguida dei conflictes entre lei Lituanians e lei Chivaliers Teutonics qu'avián absorbits lei Pòrta-Gleva en 1237. En 1252, Mindaugas prenguèt lo títol de grand duc de Lituània. Fins a son assassinat en 1263, foguèt un dei senhors pus poderós de la region e obtenguèt lo raliment dei princes de Grodno e de Novogrudok qu'èran desirós de se liberar de la tutèla mongòla.
Lo Grand Ducat de Lituània e l'associacion ambé Polonha
Polonha-Lituània dins lo corrent dau periòde de la dinastia dei Jagellon (1385-1572).Evolucion territòriala de Polonha-Lituània dins lo corrent dau sègle XVII.
Pasmens, lo Grand Ducat conoguèt una crisi en 1382 quand Jogaila, fiu d'Algirdas, assassinèt Kesturis entraïnant una guèrra civila per sa succession. Aprofichant la situacion, lei Chivaliers Teutonics pilhèron Vilnius en 1383 e lei dos camps demandèron una ajuda au rèi de Polonha que poguèt estendre son influéncia dins lo país. De son caire, lei Polonés, rapidament privats de sobeiran après lo decès de Loís d'Anjau (1342-1382), èran en cèrca d'un rèi per esposar la rèina Edvija (1382-1399). Aprofichant aqueu contèxte, Jogaila acceptèt lo batejament en 1386[2] a Cracòvia e venguèt rèi consòrt de Polonha sota lo nom de Ladislau II Jagellon. Puei, negocièt una patz de compromés ambé seis adversaris : gardèt lo títol de Grand Duc mai, a partir de 1392, laissèt son cosin Vytautas, fiu de Kesturis, dirigir Lituània. Puei, elegit rèi de Polonha de plen drech après la mòrt de sa frema, negocièt l'Acte de Vilnius (1401) qu'organizèt l'union de Polonha e de Lituània.
Aquela union èra teoricament l'union de dos estats egaus mai Polonha prenguèt pauc a pauc lo primat au sen de l'associacion. Pasmens, Lituània gardèt sa lenga, seis institucions, sa moneda, son armada e una autonòmia importanta. Lo Grand Ducat agantèt l'apogèu de sa poissança durant lo rèine de Vytautas ambé sa participacion a la batalha de Grunwald, la conquista de Jedisan que li donava accès a la Mar Negra e l'acuèlh d'una importanta comunautat judieva que dinamizèt son economia. En 1445, lo Grand Duc Casimir venguèt rèi de Polonha sota lo nom de Casimir IV Jagellon e lei dos títols foguèron plus separats fins ai Partiments de Polonha. Puei, en 1569, l'Union de Lublin renforcèt l'associacion (creacion d'una Dieta unica) e leis elèits lituanians comencèron de se polonizar a partir dau sègle XVII, especialament dins la region de Vilnius.
A partir d'aqueu periòde, l'istòria de Lituània es largament confonduda amb aquela de Polonha. Lituània conoguèt donc lo meteis declin que Polonha e son territòri foguèt pauc a pauc reduch per l'expansion russa. A l'eissida dei partiments successius de Polonha en 1772, en 1793 e en 1795, la màger part dau Grand Ducat foguèt annexada per Russia franc de la riba senèstra de Niemen que venguèt prussiana. Pasmens, après lei guèrras napoleonencas, la totalitat dau territòri lituanian venguèt russa.
Lo periòde rus
Durant lo periòde rus, lei Lituanians foguèron considerats coma de Polonés per leis autoritats russas. D'efèct, en mai de partejar una religion comuna — lo catolicisme — lei dos pòbles se revoutèron ensems en 1831 (45 000 familhas desportadas de Lituània) e au començament deis annadas 1860. Lo territòri lituanian foguèt donc somés a la politica de russificacion : l'Universitat de Vilnius foguèt transferida a Kiev en 1832 e l'escritura de caractèrs latins dau lituanian foguèt enebida. A la fin dau sègle XIX, un nacionalisme lituanian pròpri apareguèt maugrat la repression e una assemblada reünida a Vilnius demandèt sensa succès l'autonòmia en 1905.
La Premiera Guèrra Mondiala e l'independéncia
L'afondrament de l'Empèri Rus en 1917 permetèt la restauracion d'una Lituània independenta que durèt fins a junh de 1940. Aquela resurgéncia foguèt inicialament favorizada per leis Alemands qu'avián conquistat la region en 1915. Assaièron d'i crear un reiaume somés a seis interès e permetèron en setembre de 1917 la reünion d'una Dieta e l'eleccion per lei parlamentaris d'un conseu executiu. Aqueu reiaume foguèt oficialament reconegut per Berlin après la signatura dau Tractat de Brèst-Litovsk (març de 1918) mai la victòria deis Aliats empachèt la creacion efectiva d'aquel estat.
Après l'armistici dau 11 de novembre de 1918, lei Bolchevics denoncièron lo Tractat de Brèst-Litovsk, ocupèron Vilnius en genier de 1919 e proclamèron una republica sovietica lituaniana. Pasmens, foguèron rebutats tre l'estiu per una armada formada de nacionalistas lituanians sostenguda per lei Polonés e leis Alemands. Puei, Lituània venguèt un enjòc de la guèrra entre Polonha e l'Union Sovietica en formacion. Lei dos camps assaièron de conquistar lo país que resistiguèt. Pasmens, lei Polonés capitèron d'ocupar la region de Vilnius en octòbre de 1920 e, en genier de 1922, una assemblada de captaus de « Lituània Centrala » votèt l'annexion. De son caire, Moscòu reconoguèt l'independéncia dau país en julhet de 1920.
La Lituània independenta deguèt rapidament reglar la question de Memel e gerir de problemas politics importants. Vila alemanda que son relarg es poblat de Lituanians, Memel èra lo pòrt principau dau país e plaçada sota mandat de la Societat dei Nacions per lo Tractat de Versalhas. En 1923, Lituània prenguèt la ciutat per fòrça mai una convencion internacionala organizada en França li ordonèt de donar un estatut autonòm au territòri.
Politicament, lei dificultats economicas entraïnèron una instabilitat permanenta que favorizèt l'instauracion de regimes autoritaris. Ansin, en 1926, un còp d'estat donèt lo poder a Antanas Smetona, coma president, e a Augustinas Voldemaras coma cap dau govèrn. Cap dau movement faissista dei Lops de Fèrre, lo segond foguèt evincit en 1929 e Smetona dirigiguèt Lituània d'un biais dictatoriau fins a 1940. En 1939, Lituània foguèt obligada d'acceptar un ultimatum d'Adolf Hitler demandant la cession dau territòri de Memel. Après lo Pacte Germanosovietic, Lituània deviá èsser ocupada per Alemanha mai l'amplor dei pèrdas subidas en Polonha e en França permetèt pas au IIIen Reich de s'opausar a l'invasion sovietica de junh de 1940. Aperaquí 75 000 abitants foguèron desportats après l'invasion sovietica per rompre l'elèit lituaniana.
La Lituània Sovietica
Lituània foguèt una republica constitutiva de l'Union Sovietica de 1940 a 1991. Rapidament conquistada per leis Alemands en 1941, patiguèt la Segonda Guèrra Mondiala e la repression sovietica de 1946-1953. D'efèct, de 1941 a 1944, foguèt integrada au sen dau Reichskommissariat d'Ostland e sa populacion judieva (210 000 a 250 000 personas) foguèt sistematicament exterminada[3] ambé la cooperacion de volontaris locaus. Aquela collaboracion ambé lei nazis e lo mantenement de guerilhas nacionalistas dins lei seuvas dau país après 1945 justifiquèron una repression fòrça dura de part d'Estalin après la guèrra (245 000 desportats).
Dins lo corrent deis annadas 1950, Nikita Khrushchov moderèt la repression e favorizèt l'industrializacion de la RSS de Lituània. Pasmens, de movements d'oposicion recurrents contunièron de trebolar lo país, especialament per defendre la Glèisa Catolica. Un movement independentista, lo Sajudis, se formèt tre 1988. Rapidament sostengut per lo Partit Comunista Lituanian dirigit per Algirdas Brazauskas, lo movement declarèt illegala l'annexion de Lituània per l'URSS e proclamèt l'independéncia en març de 1990. Lo govèrn sovietic centrau assaièt de s'i opausar e l'Armada Roja ocupèt Vilnius en genier de 1991. Pasmens, lei militars poguèron pas reversar leis autoritats lituanianas e lei dificultats sovieticas entraïnèron la reconóissença de l'independéncia de Lituània per l'URSS lo 6 de setembre de 1991.
La restauracion de l'independéncia
Coma leis autrei país baltics, Lituània assaia dempuei 1991 de s'ancorar au sen dau mond occidentau e de reglar de problemas recurrents liats au passatge de l'economia comunista au capitalismeeuropèu. D'efèct, la privatizacion dei companhiás estatalas e dei tèrras foguèt fòrça mau menada e entraïnèt un afondrament de l'economia. Ansin, après un brèu periòde Sajudis, leis eleccions tornèron donar lo poder ai comunistas dau Partit Democratic dau Trabalh en 1992 e Algirdas Brazauskas foguèt elegit a la presidéncia en 1993. En parallèl, una lèi sus lo ciutadanatge privèt dau drech de vòte leis abitants parlant pas lo lituanian (minoritats russa e polonesa).
President de 1993 a 1998 e Premier Ministre de 2001 a 2006, Brazauskas dominèt la vida politica lituaniana fins a sa mòrt en 2010. Prudent, capitèt d'estabilizar puei de redreiçar la situacion economica e de normalizar lei relacions ambé leis estats vesins. Sostenguèt e obtenguèt l'adesion de Lituània a l'OTAN e a l'Union Europèa en 2004. Durament tocat per la crisi economica de 2008 (recession de -15% en 2009), lo país se redreiça lentament mai dèu faciar divèrsei problemas coma l'emigracion de 20% de sa populacion dempuei 2004 e d'infrastructuras vielhissentas.
Dempuèi la declaracion d'independéncia de Lituània l'11 de març de 1990, lo país manten una democracia establa. Dins las primièras eleccions democraticas del 25 d'octobre de 1992, 56,75% apiegèt la nòva constitucion del país[4]. Aguèt d'intenses debats sus qualques tèmas de la constitucion, mai que mai en lo referent al ròtle del president. En prenent cossí exemple a primièra experiéncia independenta del país, se faguèron divèrsas proposicions qu'anavan dempuèi un govèrn parlamentari fins a un sistèma presidencialista semblable al dels Estats Units d'America. Lo 23 de mai de 1992 aguèt luòc un referendum amb la fin d'aimar l'opinion publica, en lo referendum 41% dels vòtes donèt lo sieu sosten a la restauracion del president de Lituània.[4]
Lo cap d'Estat lituan es lo President, elegit dirèctament per un periòde de cinc ans, e servís lo maxim durant dos mandats. La carga de president es principalament ceremoniala; las siás principalas foncions politicas incluson las politicas dels Afars Estrangièrs e de seguretat nacionala. Agís tanben coma comandant-en-cap militar. Lo president, amb l'aprovacion del Parlament, lo Seimas, elegís lo primièr ministre e designa la rèsta del gabinet, amb qualques nauts foncionaris e de jutges de las divèrsas corts. Los jutges de la Cort Constitucionala (Konstitucinis Teismas) servisson per un periòde de nòu ans; aquestes son designats per lo president (tres jutges), lo president del Seimas (tres jutges) e lo president de la Cort Suprèma (tres jutges). Lo Parlament unicameral lituan, lo Seimas, a 141 membres que son elegits per de periòdes de quatre ans.
Lituània es un país que manca de grandas montanhas; lo ponch culminant es la montanha Medvėgalis, amb 294 mètres d'altitud. Lo terren es marcat per de lacs pichons e grands, en mai de de grandas zònas boscosas que cobrisson près de 30% del territòri lituan.
Lo clima, aital coma lo relèu es fòrça similar al dels païses escandinaus, per çò que la mitat de l'an nhèue e se pòdon apreciar grandes e de bèls bòsques, de rius e de lacs dins la majoritat del territòri lituan. Lituània es la pus granda e poblada de las tres republicas balticas, e es un país amb una pichona còsta de sabla d'aperaquí 100 km, que sonque 40 ne son dubèrts a la mar Baltica.
L'economia de Lituània se basa fondamentalament sus las activitats piscicòlas e l'explecha forestièra. A gaireben 2 400 000 ha de tèrras cultivadas. La trufa, las cerealas e la bledaraba sucrièra son las culturas mai importantas.
Las ressorsas minièras, exceptat la torba, son raras. Las principalas indústrias son textilas (coton, lana).
En genièr de 2000, Lituània aviá 3 698 000 abitants e sa densitat de populacion èra de 56,6 abitants per quilomètre carrat. 82% de la populacion es lituaniana, 8% proven de Russia, 7% es polonesa, 1,5% e 1% venon de Bielorussia e d'Ucraïna respectivament.
Las principalas ciutats son la capitala, Vílnius (553 000 abitants), Kaunas (373 000 abitants) e Klaipeda (191 000 abitants).
