Abans l'istòria
La region actualament coneguda coma Suècia foguèt poblada durant l'Edat de la Pèira, alara que lo gèl de la darrièra glaciacion recuolèt entre 12 000 e 8000 ans enrè. Los primièrs abitants ne foguèron caçaires e culheires..
De la Pèira al Bronze...
Una cèrta evidéncia se sosten la teoría de que la Suècia meridionala foguèt densament poblada durant l'Edat del Bronze, que pr'aquò tanben se trobèron d'unas pròvas d'importants sitis d'implantacion umana tant al nòrd coma en la província de Medelpad e Värmland, que se destacan dempuèi l' eneolitic pels sieus monuments megalitics, ça que la es devèrs lo sud del territòri que i a maita densitat de rèstes de grandas comunitats comercials de l' edat del Bronze.
Edat del Bronze
Suècia foguèt una part importanta del cercle cultural nordic de l'edat de bronze, n'èssent los territòris de l' actual Danemarc los que semblavan concentrar mai de poder e contraròtle dins lo comerci de l'ambre.
Un puèi l'autre, los abitants d'aquel peròde o s'explorèron devèrs l'èst e a travèrs las illas, cap a las còstas orientalas de la Mar Baltica amai fins als territòris de l' actuala Russia.
Lai recebèron d'unas influéncias culturalas tan luenhas coma las de Caucàs, se recaçant aital los suedeses, possiblamente devèrs la primièra mitat de l' Edat del Fèrre la coneissença del trabalh d'aqueste metal.
Del Bronze al Fèrre...
Devèrs la fin de l'edat del bronze, Euròpa entièra patiguèt d'unes grèus cambiaments climatics que destrusiguèron las importantas rotas comercialas d'aquesta èra, en provocar un efècte domino d'invasions de pòbles que cercavan de melhorar las siás condicions de vida. Sos desplaçament, coma es aisit de comprene, se faguèt del nòrd cap al sud.
D'Escandinàvia tota partiguèron fòrça contingents umans que poblèron lo nòrd de las actualas Alemanha e Polonha fins a se n'anar dapasset ocupant lo centre d' Euròpa. La migracion pus coneguda eissida del territòri suèc foguèt la del pòble dels gòts.
Edat del Fèrre
Sus aquò de la segonda mitat de l'edat del fèrre, los estatjants del territòri central comencèron d'utilizar aquel metal abans los territòris meridionals.
En aquesta pontannada es quora se pòt apreciar cossí l' equilibri del poder polític, comença de se desplaçar e concentrar en per la region dels grands lacs, dins las províncias istoricas de Svealand e Uppland.
L'entrada dins l'istòria
Las primièras referencias istoricas provenon de l' istorian roman en Tacit.
Dins son libre De pluribus et de Origine et situ Germanorum çò ne menciona dels suècs o suions (d'a sviones, svior, svear) coma de la tribu mai poderosa d'aquels territòris, çò que se confirma d'aisida demercé moltas pròvas arqueólogicas.
Los suècs, a la diferéncia de sos antagonistas e vesins gòts, participèron ges a las migracions e colonizacion d' Euròpa.Indirèctamente pr'aquò mantenguèron relacions e contactes amb las divèrsas tribus germanicas e fins a la fin de l'Empèri Roman ja ne participavan al comerci e la pilha d'aquela etapa istorica molt caotica e trebola, ço que los s'afortiguèt un fum.
L'Edat de las Migracions
Aquel periòde istoric es conegut coma l'Edat de las Migracions o Folkvandringstiden mas tanben coma l'edat d'aur, per encausa de las nombrosas trobalhas arqueologicas fabregadas amb aquel metal.
D'aquela epòca tanben ne son las magnificas naus de la Turba de Nydam, descubèrtas en 1859 a Danemarc, que segon d'unes istorians e arqueològs e d'investigacions recentas, foguèron elaboradas amb la fusta d'arbres del sud-èst de Suécia. Dins aquela palun se trapèt tanben una nau construída dins una fusta que se n'obten sonque en per la Suècia centro-orientala.
L'Edat Mejana
Lo periòde seguent revela una etapa conflictiva e gaireben mitica, situada dins la rèireglorificada guèrra entre los suedeses e los gòts, que lo siu resson se ne pòt trobar dins d'unes tèxtes tan luenhans coma lo poèma anglosaxon de Beowulf, e dins las diferentas descripcions de la mitica batalha de Bravalla, principalamente en la Gesta Danicorum de l'istorian medieval danés en Saxo Grammaticus, dins laquala los suedeses capitèron de sometre los sieus vesins e rivals de sempre, sens poder escafar son passat.
Tot parièr aquel periòde çò ne ten de moltas e susprenentas pròvas arqueologicas tant per l'estil coma pel contèxte, como los cavalièrs guerrejaires d'Uppland e los sieus batèls funeraris d'a Vendel, que lo nom se n'utiliza per designar lo periòde aquel id est Èra Vendel, just abans l'explosion vikinga.
L'Èra Vendel
L'art Vendel, que revela una tecnica refinada, amb d'unas reminiscéncias de las arts celta e romana, mas de preclar caracter nordic, çò ne mòstra d' una societat ierarquizada, amb de caps guerrièrs estacats a sos cavals e sas naus, que lo lor estil s'influencièt la posteriora Èra vikinga e los sieus contemporanèus angleses, coma çò ne testimònia la tomba de Sutton Hoo en Anglia orientala.
En aquel periòde, que n'es encara plan mal conegut, se pòt apreciar una fòrta influéncia escandinava en per las illas britanicas, anteriora a las invasions vikingas, dins l'art e la literatura, coma es lo cas del poèma de l'eròi gòt que ja mencionèrem.
L'Èra vikinga
Durant los sègles VIII e XII se desvolopèt en Suècia la cultura vikinga, en negòci e comerci, amb l' invasion e la colonización d'un sarròt de territòris, en avançar principalamente cap a l'èst, devèrs las redoladas dels actuals païses balts, Russia e la Mar Negra.
Genèsi de la monarquia suedesa
Entre los sègles XI e XIV se va anar escasent l'aparición mai la consolidación del Reialme de Suècia.
En 1389 Norvègia, Danemarc e Suecia foguèron units jos un sol monarca. L'Union de Kalmar foguèt percebuda coma una union personala e ges politica, e durant lo sègle XV Suècia se neguèt a centralizar lo poder en lo sol rei danés, fins a n'arribar a susmautas e revòltas armadas.
Suècia abandonèt l'Union en 1521, quand en Gustav Eriksson Vasa, conegut coma lo rei Gustau I de Suècia en 1523, tornèt instaurar la separacion de la corona suedesa.
Lo sègle XVII foguèt testimòni de l'ascension de Suècia fins a se ne convertir en una de las grandas poténcias de Euròpa, gràcias a sa participacion victoriosa, iniciada pel rei Gustau II Adòlf, a la Guèrra de Trenta Ans.
La pontannada d'aur ne serà lo regne de la reina Cristina (1626-1689)......
Aquesta posicion s'avalirà al sègle XVIII quand la Russia Imperiala se prenguèt las retnas de l'Euròpa septentrionala dins la dicha Granda Guèrra del Nòrd, en tot se ne desseparar la mitat orientala de Suècia en 1809, amb la creacion del Grand Ducat de Finlàndia.
L' istòria recenta de Suècia es estada pacifica, n'èssent la siá ultima guèrra la campanha militara del rei Carles XII contra Norvègia en 1814, qu'apuèi las doas nacions establiguèron una union, que fin finala foguèt dissòlta en 1905, de manièra pacifica e malgrat dequ'unes conflictes.
Una longa tradicion de neutralitat
Suècia demorèt neutra durant las doas guèrras mondialas (amb la corta excepcion de la dicha Guèrra d'Ivèrn) e contunhèt amb aicesta politica durant la Guèrra Freja, en participar solament a d'unes entraïnaments militars de l' OTAN.
Sa participacion coma sòci de las Nacions Unidas impliquèt lo desenvolopament d'un ròtle de mediator dins dequ'unes conflictes internacionals coma la Guèrra Araboisraeliana de 1948 e la Crisi de Còngo, amb de fatalas consequéncias pels enviats en Folke Bernadotte e'n Dag Hammarskjöld respectivament.
Tanben n'a participat en aportar personal e equipament militars dins d'unes conflictes internacionals como la ja evocada Crisi de Còngo e darrièrament a Kosovo (KFOR) e en Afganistan en tot far part de la Fòrça Internacionala d' Assisténcia per la Seguretat (ISAF).
Sègle XX
Durant e après la Primièra Guèrra Mondiala, en se n'aprofiechar del sieu estatut de país neutre, Suècia ne beneficièt de la demanda mondiala pel sieu acièr, amai coissinets, pulpa de fusta e fosfòrs. La prosperitat d'apuèi-guèrra li semondèt las fondamentas de las politicas de benestar social caracteristicas de la Suècia modèrna.
La politica estrangièra de las annadas 1930 se preocupèt doncas mai que tot de resistir als expansionismes germanic e sovietic, que se n'estimulèron los esfòrces de defensa nordica. Suècia seguiguèt una política de neutralitat armada durant la Segonda Guèrra Mondiala e ne contunha actualament d'èsser país non alinhat. Suècia venguèt sòcia de l' Union Europèa en 1995.
Nòtas e referéncias
<references>
