Creta (Κρήτη, Kriti en grèc modèrne, Krētē en grèc ancian) es una illa de la Mar Mediterranèa sus lei confinhs meridionaus de la mar Egèa. Èra ancianament nomenada Càndia, qu'es tanben lo nom de la capitala de l'illa, aperada Iráklio en grèc.
Restacada a Grècia en 1913, Creta n'es una dei tretze regions administrativas (periferias). Foguèt lo brèç de la brilhanta civilizacion minoïca —qu'aviá per centre Cnòssos—, la pus anciana civilizacion de Grècia, e una dei premieras d'Euròpa.
D'activitat tradicionalament mai que mai agricòla, es venguda una destinacion toristica importanta, particularament per sei sites naturaus (mar e montanha), istorics e arqueologics.
Leis abitants de Creta son lei cretés e lei cretesas.
Creta separa la mar Egèa de la mar de Libia. Es l'illa mai granda de Grècia, e la cinquena de Mediterranèa per la superfícia (8336 km2), après Sicília, Sardenha, Chipre e Corsega. Sa populacion es de 623 666
abitants (estimacion de 2005) que la gròssa majoritat d'entre elei rèstan sus la còsta septentrionala.
L'illa es alongada (260 km de lòng) e estrecha (de largor compresa entre 12 et 57 km); a aperaquí 1000 km de còstas fòrça retalhadas. Lo relèu es mai que mai montanhós, e lei planas ocupan ren qu'una part modèsta dau territòri: la principala es la plana litorala de Messarà, dins lo sud. L'illa es traversada en tota sa longor per una auta cadena de montanhas formada principalament de tres massís calcaris; son, d'oèst a èst:
Lefka Ori («lei montanhas blancas») que culminan au mont Pachnes, a 2452 m
Lo mont Ida (o Psiloritis) dins lo centre, onte se tròba lo ponch pus aut de Creta, a 2456 m
Creta es escambarlada subre doas zonas climaticas: la mediterranèa (qu'es predominanta) e la nòrd-africana. Ansin, lo clima cretés es temperat, per l'essenciau. L'atmosfèra pòt èsser pron umida, especialament près de la mar. Leis ivèrns son doç: la nèu es quasi desconeguda dins la baissa (mai es frequenta en montanha entre novembre e mai). La còsta meridionala, comprenent la plana de Messarà e lo massís litorau d'Asteroussia, es dins l'airau climatic nòrd-african: ailà i a netament mai de jorns solelhats e de calorassa; lei paumiers i fruchan e d'aucèus migrators coma lei dindoletas i rèstan en fach tot l'an.
L'economia de Creta es en evolucion rapida. Lo sector primari (agricultura), preponderant pendent de sègles, es encara pron important, mai s'es reduch quasi de mitat en valor entre 1995 e 2002 (de 21,4% a 11% dau PIB). Lei tenements son pichons e aparcelats, l'irrigacion gaire desvolopada. Es de senhalar l'importància dei culturas tradicionalas, en particular oliviers (que se ne còmpta 35 000 000) e vinhas. Lo sector segondari (10,7% dau PIB en 2002) es representat essencialament per l'industria agroalimentària, ambé d'entrepresas pichonas, alevat lei cooperativas. Creta es una gròssa productritz d'òli d'oliva: en 2004, ambé 154 211 tonas, assegurèt 46% de la produccion grèca. Lo sector terciari es vengut, de fòrça, lo pus important (78,3% dau PIB en 2002). Es de notar la creacion pron recenta (dins leis annadas 1980) d'establiments universitaris d'ensenhament e de recèrca; entre elei, l'Institut de Biologia e de Genetica Marinas, conegut internacionalament.
Dempuei leis annadas 1970, lo torisme s'es fòrça desvolopat; es vengut l'activitat economica principala de l'illa, e 40% deis emplecs en Creta ne dependon directament o indirectament. Fòrça abitants trabalhan au còp dins l'agricultura e lo torisme. En 2005, Creta èra, per òrdre d'importància, la segonda region toristica de Grècia, recebent mai de 2 500 000 visitaires dins l'an.
L'illa a tres aeropòrts: l'aeropòrt internacionau Nikos Kazantzakis a Càndia, l'aeropòrt militar Daskalogiannis a La Canèa e l'aeropòrt civil de Sitia, creat recentament.
Administracion
La Canèa
Creta es devesida administrativament en quatre prefecturas:
