De Rapsodie sur un Thème de Paganini pour Piano et Orchestre (NederlandsRapsodie op een Thema van Paganini voor Piano en Orkest) is een concertant werk in a mineur van de Russische componist Sergej Rachmaninov (1873-1943).
Introductie: Allegro vivace - Variatie I (Precedente)
Thema: L'istesso tempo
Variatie II: L'istesso tempo
Variatie III: L'istesso tempo
Variatie IV: Più vivo
Variatie V: Tempo precedente
Variatie VI: L'istesso tempo
Variatie VII: Meno mosso, a tempo mederato
Variatie VIII: Tempo I
Variatie IX: L'istesso tempo
Variatie X: L'istesso tempo
Variatie XI: Moderato
Variatie XII: Tempo di minuetto
Variatie XIII: Allegro
Variatie XIV: L'istesso tempo
Variatie XV: Più vivo scherzando
Variatie XVI: Allegretto
Variatie XVII: Allegretto
Variatie XVIII: Andante cantabile
Variatie XIX: A tempo vivace
Variatie XX: Un poco più vivo
Variatie XXI: Un poco più vivo
Variatie XXII: Un poco più vivo (Alla breve)
Variatie XXIII: L'istesso tempo
Variatie XXIV: A tempo un poco meno mosso
Alhoewel deze compositie van Rachmaninov aaneengesloten (zonder pauze) wordt uitgevoerd (het duurt ongeveer 24 minuten), kan het in feite in drie delen worden gesplitst, zoals dat normaal gesproken bij een pianoconcert ook het geval is: de variaties 1 tot en met 10 corresponderen dan met het eerste deel, de variaties 11 tot en met 18 met het tweede deel en ten slotte de variaties 19 tot en met 24 met het laatste deel, de finale.[1]
Compositie
Na een korte introductie wordt de eerste variatie gespeeld, vóór het eigenlijke thema. Paganini had het werk gecomponeerd voor viool, waarbij de piano bedoeld was om de saillante noten te spelen "na" de eerste variatie. Rachmaninov heeft het idee om een variatie voor het thema te plaatsen waarschijnlijk van de finale van Beethovensderde symfonie overgenomen.[2] De variaties 2 tot en met 6 verbinden diverse elementen van het thema. De pauzes en retorische “geschal” voor de piano in variatie 6 kondigt een verandering van tempo en toon aan. De piano verklankt op ernstige dreunende wijze de Dies Irae (de dag van toorn) klaagzang van de middeleeuwse dodenmis, terwijl het orkest met een langzamere versie van het openingsmotief van het thema van Paganini voor de begeleiding zorgt. Deze compositie is een van de stukken in het repertoire van Rachmaninov waarin de melodie van de klaagzang Dies Irae voorkomt (een van die andere composities in bijvoorbeeld het Dodeneiland (opus 29).
De zangerige 18e variatie (andante cantabile) is zonder meer de bekendste, en wordt vaak -al dan niet vereenvoudigd- in compilaties van klassieke muziek opgenomen zonder de rest van het werk. Het is gebaseerd op een omkering[3] van Paganini's thema. In andere woorden, het a mineur thema van Paganini wordt “ondersteboven” gespeeld, in Des majeur. Rachmaninov zelf erkende de aantrekkingskracht van deze variatie, en zei daarover: “Deze is voor mijn agent. ”[2]
In samenwerking met Rachmaninov heeft de choreograafMichel Fokine het ballet Paganini gecreëerd, waarbij hij de Rapsodie op een thema van Paganini als partituur gebruikte. De première was in 1939 in Covent Garden in Engeland.