Heraldiek

Wapens verwerkt in stamboomvorm (kwartierstaat)

Heraldiek of wapenkunde is de gewoonte die in onder meer in de loop van de twaalfde eeuw in Europa is ontstaan om wapenuitrustingen van ridders te versieren met symbolische voorstellingen, emblemen waaruit later de wapens zijn ontstaan.^[1][2] Heraldische wapens onderscheiden zich van preheraldische versierselen doordat ze permanent en erfelijk van karakter zijn.

Heraldiek is ook de duiding van het geheel van conventies en regels die de samenstelling en het gebruik van de heraldische wapens regelt. Aansluitend daarop ontstond een regionaal gekleurd wapenrecht.^[1]

Ten slotte is heraldiek in de meest algemene zin de wetenschap die zich bezighoudt met de studie naar het ontstaan, de ontwikkeling, het gebruik, het recht, de reglementering en de beschrijving van wapens van personen, families en instellingen. In deze betekenis is het een hulpwetenschap van de geschiedenis.^[1][3]

Een kenner van heraldische wapens wordt een heraldicus genoemd. Het woord heraldiek is een afleiding van het Normandische heraud, dat zelf afkomstig is uit het Frankische heriwald en legeraanvoerder betekent.^[4][5][6]

Geschiedenis van de heraldiek

Algemeen

De hertogen van Bourbon (met de lelies) en Bretagne in tweegevecht

Genealogie aan de hand van heraldische symbolen. Opgetekend door Jacob Antoon Kerchof en bewaard in de Openbare Bibliotheek Brugge. De ovale schilden zijn de vrouwenwapens.

De vroegste sporen van heraldiek, in de zin van een systematisch erfelijk gebruik van gekleurde emblemen op een schild of zegel, dateren uit het begin van de renaissance van de twaalfde eeuw. Eerdere periodes zijn achtereenvolgens preheraldiek en protoheraldiek.^[7]

Om duidelijk te maken welke ridder schuil ging onder een harnas en helm of aan te geven tot welke partij men behoorde, werden middels kleuren en symbolen vanaf de vroege middeleeuwen iconografische tekens aangebracht op de schilden. Als regel gold dat een wapen duidelijk van op afstand herkenbaar moest zijn voor de heraut om de identiteit van de ridder vlug vast te stellen. Als hulpmiddel om wapens te herkennen, vervaardigde men wapenboeken. Het herkenningsteken bracht men ook aan op de paardenkleden, de banieren en de helm (helmteken). Het vlug herkennen van de rang van de ridder via een herkenbaar wapen was van belang omdat men bij gevangenneming een hoger losgeld kon eisen. Daarnaast werd het wapen ook gebruikt voor het zegelen van brieven en documenten, met behulp van een zegelring in de vorm van een lakzegel.

Het gebruik van die wapens was aan allerlei afspraken en gebruiken verbonden. Naast met name adellijke wapens, is het afhankelijk van de periode ook gebruikelijk voor niet-adellijke burgers, Europese staten, steden, streken en gemeenten om een wapen te voeren.

Sommige afbeeldingen op een wapen verwijzen naar de naam van de drager. Zo'n wapen is een sprekend wapen. Zo staan op het wapen van het huis Wassenaer drie liggende wassende maantjes of wassenaars. Ook gemeenten kunnen een sprekend wapen hebben. Het wapen van de voormalige Utrechtse gemeente Zuilen toonde drie zuilen.

De boerenstand voerde in de vroege middeleeuwen geen wapen, maar gebruikte een huismerk als herkenningsteken. Dit huismerk was kenmerkend voor de boerderij en werd als brandmerk en teken op zerken gebruikt. In de late middeleeuwen gingen ook burgers en boeren wapens voeren en soms zijn de oude huismerken op de wapens afgebeeld.

In de late middeleeuwen was het gebruik van heraldische kentekens dus niet langer het exclusieve domein van de adel en de staat, ook gilden, verenigingen en burgers gingen wapens voeren. Voor abten, bisschoppen en prelaten ontstond er een toegesneden kerkelijke heraldiek met bijzondere regels en vormen. Wapens vertegenwoordigen de persoon alsof hij zelf lijfelijk aanwezig is.

Naast de adellijke wapens bestaan er ook burgerlijke wapens, die de adellijke in aantal ver overtreffen. Het was in Vlaanderen gebruikelijk dat schepenen van een schepenbank met hun familiewapen zegelden. Indien dat niet bestond, kozen zij een persoonlijk dat later vaak werd gezien en gebruikt als familiewapen door de afstammelingen. Ook de Nederlandse regenten gingen wapens voeren.

Bij de erkenning van een wapen kreeg de desbetreffende een wapenbrief mee. Dit werd tevens gebruikt om wapenbelasting te heffen.

In de zeventiende eeuw raakte de heraldiek in verval. Men verloor het doel van het wapenschild, de gemakkelijke herkenning van het wapen, uit het oog en leefde zich uit in ingewikkeldere vormen en stukken. Daardoor ontstonden ook wapenschilden die personen en objecten uit de natuur bevatten. Deze worden dan beschreven met de woorden in hun natuurlijke kleur.

In Azië, de Amerika's en Afrika is een heel eigen heraldische traditie ontstaan die ver van de strenge geometrische wapens van de middeleeuwse ridders staat. Ook de communistische landen ontwikkelden een eigen heraldische stijl, de socialistische heraldiek. Op deze schilden staan rokende vulkanen, beboste landschappen en zelfs autowegen (het wapen van Laos) of elektriciteitspalen (het wapen van Noord-Korea) afgebeeld.

• 
  Kleuren, symbolen en opvallende helmtekens maken de ridder herkenbaar.
• 
  Herauten in de kleuren van hun heer
• 
  Zegel met wapen van de Duitse Orde, veertiende eeuw
• 
  Zegelring met wapen
• 
  Wapenboek Beyeren, fol. 1r, heraut Beyeren (1405)

Wapens in onze tijd

Gaandeweg ontstond de papieren heraldiek van wapens met vergezochte combinaties die ver afweken van de oorspronkelijke bedoeling. Verenigingen zoals een vissersclub, een fanfare of een carnavalsvereniging meten zich een eigen wapen aan dat verwijst naar hun mythologie en identiteit. Het voeren van een wapen is onderworpen aan het wapenrecht.

Nederland

De Hoge Raad van Adel is een adviesorgaan met tevens een registrerende functie voor onder andere publiekrechtelijke- en familiewapens van de Nederlandse adel. Het wapen moet officieel schriftelijk aangevraagd worden bij de Koning. De minister van Binnenlandse Zaken stuurt die aanvraag weer door aan de Hoge Raad van Adel, die een advies zal uitbrengen. Na instemming van de Kroon wordt vervolgens het wapen bij koninklijk besluit verleend, waarna een wapendiploma wordt opgesteld. Burgerlijke wapens kunnen o.a. bij het Nederlands Genootschap voor Heraldiek (NGH) en de Fryske Rie foar Heraldyk geregistreerd worden.

Vlaanderen

In Vlaanderen wordt een officieel wapen toegekend door de Vlaamse Regering, op advies van de Vlaamse Heraldische Raad. Provincies, gemeenten en OCMW's in België voeren een eigen vlag en wapen. Burgerlijke wapens kunnen ook officieel worden geregistreerd door deze raad. Registratie is ook mogelijk bij het Heraldisch College van Familiekunde Vlaanderen.

Verenigd Koninkrijk

Groot-Brittannië (met uitzondering van Schotland) kent het College of Arms dat afhangt van de kroon. Schotland heeft zijn eigen Office of the Lord Lyon. Beide dwingen een wapenrecht af en houden zich bezig met zowel adellijke als burgerlijke heraldiek.

Duitsland

Duitsland kent vanouds twee verenigingen om burgerwapens te registreren. Dit kan in de Deutsche Wappenrolle van de Herold te Berlijn. Deze vereniging is opgericht in 1869 en daarmee de oudste heraldische vereniging in Europa. Het kan ook in de Niedersächsische Wappenrolle van de vereniging Zum Kleeblatt te Hannover.

Invloed heraldiek in onze tijd

Gestileerde versie van het wapen van Uden

Recente heraldiek breekt niet met de traditie maar kent haar eigen uitdrukkingsvormen. De moderne maar toch correcte stijl herkent men aan haar duidelijkheid, harmonie van proporties, vormen en kleuren en stilerende weergave. Nieuwe wapens verwijzen naar een zinvolle inhoud en zijn ontdaan van tegenwoordig weinigzeggende ornamentiek uit vergane perioden.^[8]

Fleur de lis van Florence op een drinkfontein

Bedrijven en dienstverlenende beroepen voeren een eigen wapen om hun producten of activiteiten een zekere waardigheid te verlenen. Een afgeleide vorm heraldiek vindt zijn toepassing in het ontwerpen van beeldmerken. Diverse voetbalclubs en verenigingen verwerken een wapen in hun logo's. Autofabrikanten zoals Ferrari en Porsche hebben een wapen als beeldmerk. Zo is bijvoorbeeld het logo van het automerk Alfa Romeo samengesteld uit twee Milanese wapenschilden: het wapen van de stad Milaan en dat van de familie Visconti, de voormalige heren van de stad. Steeds vaker kiezen overheden ervoor om hun wapen of vlag in een gestileerde of logovorm te gaan gebruiken om hun rechtspersoonlijkheid te symboliseren. Dit hedendaagse wapen komt dan voor op het briefpapier, allerlei aktes, ambtstekens, diploma's en vlaggen. Het ontwerp en uitvoering van het wapen gaat veelal ten koste van de klassieke heraldiek, waarbij het wezenlijke van de oorspronkelijke afbeelding verloren gaat. Zo koos de gemeente Apeldoorn een blaadje als beeldmerk, Rheden een takje. Dit zijn elementen die geheel niets met het wapen te maken hebben.^[9]

De heraldiek kent ook een ontwikkeling als kunstvorm in onze tijd. Daniel de Bruin en Marco Foppoli zijn twee kunstenaars die vernieuwend bezig zijn rond heraldiek. Elementen uit de heraldiek zijn ook een inspiratiebron voor de Vlaamse plastisch kunstenaar Kasper Bosmans. In dit verband zegt hij: Heraldiek is eigenlijk een vorm van abstractie. Het is een soort logo voor een persoon of stad. Het is gemakkelijk reproduceerbaar en je kan er in de meest elementaire vorm heel ingewikkelde zaken of familiale verbanden mee visualiseren.^[10]
Een verschijningsvorm van een wapen kan ook in de vorm van een tatoeage zijn.

Elementen en onderdelen van de heraldiek

Bronnen van de heraldiek

Wanli porselein met familiewapen van de Wittelsbach

De primaire bron van de heraldiek is het wapen zelf. Aangezien vele oorspronkelijke wapens doorheen de tijd verloren zijn gegaan, zijn epigrafische inscripties, zegels, wapenrollen, wapenboeken, grafmonumenten en rouwborden als secundaire bron onvervangbare hulpmiddelen om wapens te identificeren. De op portretschilderijen afgebeelde wapens geven als secundaire bron informatie over de identiteit van de afgebeelde persoon. De op Chinees porselein afgebeelde heraldische wapens vormen ook een secundaire bron voor de kennis van die wapens, meer bepaald familiewapens van de Nederlandse burgerij en gemeenten in de achttiende eeuw.^[11]

Wapenrecht

Zie Wapenrecht (heraldiek) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Het regionaal gekleurd wapenrecht is een onderdeel van de heraldiek. Het omschrijft de mate van wettelijke bescherming van wapens en geeft richtlijnen voor hun verlening en geoorloofd gebruik.

Opbouw en onderdelen van een wapen

Zie Wapen (heraldiek) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Het samenstellen en beschrijven van wapens geschiedt naar de eisen en met de kunstwoorden van de heraldiek. Dit samenstellen en beschrijven in een eigen taal volgens vastgelegde regels is blazoeneren of blasonneren. Een wapen kan bestaan uit alleen een schild, maar veelal voegt men rondom het schild zaken toe, de zogenaamde schilddekking. Gaandeweg breidde deze schilddekking zich zodanig uit dat het wapen op het schild in de verdrukking kwam en minder leesbaar werd.

Kleuren

Zie Heraldische kleur voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In de heraldiek zijn er twee opvattingen van kleur:

• In de enge betekenis zijn de kleuren de vijf donkere kleuren: azuur, sinopel, sabel, keel en purper. Dit is in tegenstelling tot de metalen en de pelswerken. In deze betekenis heet een kleur een email.
• In de ruime betekenis zijn de kleuren de emails, de metalen en de pelswerken bij elkaar. In deze betekenis heet een kleur een tinctuur.

Het Nederlands Genootschap voor Heraldiek hanteert de volgende regel: De heraldiek kent de metalen goud en zilver, de kleuren blauw, groen, rood en zwart, de pelswerken hermelijn en vair, alsmede enkele kleuren die worden toegepast voor het afbeelden van stukken van natuurlijke kleur, zoals bruin, vlees- of zalmkleur, purper en oranje. De oude termen azuur, sinopel, sabel en keel zijn sinds Rietstap's handboek der wapenkunde, naar de bewerking van C. Pama, vervangen door de feitelijke benamingen blauw, groen, zwart en rood.

Conventies

De goede leesbaarheid van op een afstand door de heraut is het uitgangspunt voor het ontwerp van een wapen. Daarvoor geldt de regel van tinten:^[1]

• de basiskleuren (azuur, keel, sabel, sinopel en purper) mogen elkaar niet kleur-op-kleur raken
• geen overlapping van dezelfde soort: een metaal mag niet met een metaal gecombineerd worden, een email niet met een email. Het is dus bijvoorbeeld niet correct om een Lelie van goud op een veld van zilver te plaatsen.

Wapens die afwijken van die regels zijn raadselwapens. Dit omdat men aanneemt dat de afwijking een reden heeft waarnaar men moet raden.

De algemene regel kent echter weinig uitzonderingen. De koning van Jeruzalem (v.a. de Eerste Kruistocht) draagt een kruis van goud op een schild van zilver en de paus verenigt de twee metalen in zijn wapen. Het wapen van Amsterdam kent een zwarte paal op een rood veld. Uitzondering is het wapen van de Kerkelijke Staat, nu Vaticaanstad, dat geheel uit goud en zilver bestaat.

Een wapen moet men steeds lezen vanuit het standpunt van de wapendrager; links is rechts en omgekeerd. Dat houdt in dat bij een gevierendeeld wapen het belangrijkste stuk rechtsboven staat.

Bij het concept van een wapen golden vroeger belangrijke afspraken. Ongehuwde vrouwen en weduwen hadden in de Nederlanden en in Duitsland een ruitvormig schild. Een leeg hartschild in een bisschoppelijk wapen stond voor een bisschop in functie, met andere woorden hij laat zijn (wereldlijk) familiewapen niet zien.

Literatuur

Het tijdschrift Archivum heraldicum/Archives héraldiques suisses is het enige internationale wetenschappelijke tijdschrift over heraldiek met artikels over middeleeuwse heraldiek.^[12] De inhoud van hun archief wordt digitaal ontsloten via een website.^[13]

Afbeeldingen

• 
  Negentiende-eeuwse wapenschild van de hertog van Anhalt
• 
  Heraldiek in Perzië, het wapen van keizerin Farah Diba
• 
  Het wapen van Hoorn.
• 
  Deze borden met geschilderde wapens herinneren aan een kapittel van de Orde van het Gulden Vlies
• 
  Deze tabel geeft een overzicht van de details
• 
  Sprekend wapen van het huis Wassenaer
• 
  De Biscione, een draak of mogelijk een slang die een man opslokt, was het wapen van de Visconti

Bronnen

• Pama, Cornelis (1987) Rietstaps Handboek der Heraldiek. Leiden: E.J. Brill. ISBN 90 04 08352 9
• Rottier,H. en Van de Cruys, M. (2004) Heraldiek. Wapens kennen en herkennen, Uitgeverij Davidsfonds, Leuven

Referenties

1. Godfried Croenen (1995) 'Heraldiek' in: Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? p. 195 (Universiteit Gent). Gearchiveerd op 25 november 2020. Geraadpleegd op 28 juli 2023.
2. Jean Grellet, l'Art héraldique à travers les siècles, in: Archives Héraldiques Suisses, janvier 1893, Neuchâtel, p. 107 ev Gedigitaliseerd
3. C. Pama Prisma van heraldiek & genealogie, ruim 3000 begrippen van A tot Z verklaard, 1990 2e geheel herziene druk, p. 154 (uitgeverij: Het Spectrum, Utrecht)
4. M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003). Etymologisch Woordenboek van het Nederlands. Amsterdam.
5. (en) Stephen Slater (30 juni 2017). The Complete Book of Heraldry: An International History of Heraldry and Its Contemporary Uses. Anness Publishing. ISBN 978-1-84681-960-5.
6. J. de Vries (1971). Nederlands Etymologisch Woordenboek. Leiden.
7. Rottier & Van de Cruys, Heraldiek. Wapens kennen en herkennen, 2004, Uitg. Davidsfonds, (De oudste sporen van heraldiek, blz 34)
8. Rottier & Van de Cruys, Heraldiek. Wapens kennen en herkennen, 2004, Uitg. Davidsfonds, (Heraldiek als kunst, blz 334)
9. Gemeentewapens in Nederland. 1914-1989. Naar het officiële register van de Hoge Raad van Adel. 's-Gravenhage, VNU-Uitgeverij, 1989
10. Kasper Bosmans hijst de vlag in: De Standaard, 19 november 2016. Gearchiveerd op 27 mei 2022.
11. Dr Jochem Kroes, Chinese Armorial Porcelain for the Dutch Market, Zwolle, Waanders, 2007. Haags Gemeentemuseum
12. Godfried Croenen,Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente?, UGent, 1995, blz. 211
13. Archief van het tijdschrift Archivum heraldicum/Archives héraldiques suisses

Literatuur

• Bartolus de Saxoferrato (ca. 1355) Tractatus de insigniis et armis Gedigitaliseerd.
• Rietstap, J.B. (1884-1887) Armorial général précédé d'un dictionnaire des termes du blason, 2 dln, Gouda
• Steenkamp, J. C. P. W. A. (1938-1940) Heraldisch Vademecum. 2 dl. Amersfoort: S. W. Melchior
• Neubecker, Ottfried (1988) Heraldiek. Bronnen, symbolen en betekenis (Atrium Alphen a/d Rijn)
• Pama, C. Rietstap's handboek der wapenkunde (Leiden 1961)
• Nagtegaal, H.K. Heraldisch Vademecum (Den Haag 2003)

Externe links

• Heraldry of the World - Site met meer dan 165.000 wapenschilden van overheden in de hele wereld (o.a. alle Nederlandse gemeentewapens).
• Heraldic Collectors Items - Site met veel informatie over heraldische verzamelaarsobjecten, o.a. plaatjesalbums en sigarenbandjes
• Heraldicum Disputationes,Vlaams kwartaaltijdschrift voor heraldiek
• Jean Lautte, Le jardin d'armoiries contenant les armes de plusieurs Nobles Royaumes & Maisons de Germanie Inferieure - Den boomgaert der wapenen inhoudende de wapenen van vele Edele Huysen van dese Nederlanden ende andere omliggende, Gand, 1567 (reprint: [1]).
• Jacques de Neufforge, Armorial du Royaume des Pays-Bas, Bruxelles, 1827 (reprint: [2]).