Geschiedenis van de provincie Utrecht

Geschiedenis van Nederland Tijdlijn · Bibliografie

Naar chronologie Prehistorie Neolithicum Kopertijd Bronstijd IJzertijd Romeinse tijd Frankische tijd Volksverhuizing Opkomst van steden en vorstendommen Middeleeuwen Geschiedenis van de Bourgondische Nederlanden Habsburgse tijd Geschiedenis van de Habsburgse Nederlanden Zeventien Provinciën Geschiedenis van de Spaanse Nederlanden Nederlandse Opstand/Tachtigjarige Oorlog Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Gouden Eeuw Patriotten Oranjerestauratie Bataafse Revolutie Franse tijd Verenigd Koninkrijk der Nederlanden 1830-1917 Interbellum Tweede Wereldoorlog Eigentijdse geschiedenis

Naar onderwerp Constitutionele geschiedenis Economische geschiedenis Fascisme en nationaalsocialisme Nederlandse film Geschiedenis van het Fries Kunstgeschiedenis Literatuurgeschiedenis Geschiedenis van de monarchie Maritieme geschiedenis Van de prehistorie tot 1585 Van 1585 tot heden Militaire geschiedenis Geschiedenis van het Nederlands Geschiedenis van het onderwijs Rechterlijke macht Ontstaan van de Nederlandse ondergrond Sociale geschiedenis Strijd tegen het water Televisiegeschiedenis Uitvindingen en ontdekkingen

Naar overzeese gebieden Aruba Nederlandse Antillen Nederlands-Indië Noord-Amerika Suriname Zuid-Afrika Koloniën algemeen

Naar provincie Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord-Brabant Noord-Holland Overijssel Utrecht Zeeland Zuid-Holland

Portaal   Nederland Portaal   Geschiedenis

De provincie Utrecht dankt haar naam aan de stad, van waaruit de provincie al sinds mensenheugenis wordt bestuurd. In Utrecht zetelde de bisschop. In de Middeleeuwen stond de provincie ook bekend als het Sticht. Overijssel dat behoorde aan het Sticht stond bekend als Oversticht.

Sticht Utrecht

Het Sticht (en het Oversticht) in de late middeleeuwen

695-1528

Zie Sticht Utrecht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Op het gebied dat wij tegenwoordig kennen als Nederland lag een aartsbisdom. De eerste aartsbisschop (van de Friezen) was Willibrord. Het bestaan van het bisdom begint met zijn wijding in 695. Ergens in de vroege Middeleeuwen heeft de aartsbisschop van de keizer van het Heilige Roomse Rijk ook de wereldlijke macht gekregen over dit gebied. Het aartsbisdom Utrecht is een typisch nieuw gesticht bisdom buiten het oude Romeinse Rijk. Machtscentra van de Kerk lagen in en om steden, omdat ze van daaruit van oudsher hun gezag uitoefenden. Dit kwam vooral doordat steden tijdens het Romeinse Rijk golden als bestuurlijke centra en destijds bisschoppen zich dus daar vestigden. In de eeuwen na het wegvallen van het Romeinse gezag bleven de bisschoppen in de steden. Hun bisdommen vallen dan ook vaak samen met de oudere Romeinse bestuursgebieden. Bisdommen die in de vroege Middeleeuwen buiten het oude Romeinse Rijk zijn gesticht zijn groter dan de oudere bisdommen. Dit heeft meerdere redenen. Deze nieuwe bisdommen golden voornamelijk als kersteningsgebied en verder woonden er minder mensen en van deze mensen was niet eens iedereen christen. Het aartsbisdom Utrecht voldoet aan deze kenmerken. Pas tijdens de Contra-Reformatie is er een herindeling gekomen van bisdommen.

In de loop van de tijd kwamen er binnen dit gebied machthebbers op, zoals de graaf van Holland. Deze machthebbers streden met de bisschop om de wereldlijke macht binnen dit gebied. Uiteraard zette de bisschop in deze strijd ook zijn geestelijke machtsmiddelen in zoals excommunicatie. Op 17 mei 1375 vaardigde regerend bisschop Arnoud van Horn de Stichtse Landbrief uit, op grond waarvan de drie standen - kapittels, ridderschap en steden - zich groepeerden tot een controlerend orgaan: Provinciale Staten. Op 21 oktober 1528 zorgde keizer Karel V er definitief voor dat de wereldlijke macht van de Utrechtse bisschop werd gescheiden van zijn geestelijke, zijn bisschoppelijke. Keizer Karel kon dat doen doordat hij niet alleen 'heer der Nederlanden' was (een soort verzameltitel voor 17 door hem en zijn Bourgondische en Habsburgse voorvaderen verworven vorstendommen) maar ook omdat een belangrijk deel van deze gewesten deel waren van het Heilige Roomse Rijk waarover hij als keizer regeerde. Uiteraard werd deze wereldlijke macht op de keizer overgedragen. Sindsdien bestuurden stadhouders namens hem de heerlijkheid Utrecht (Sticht), heerlijkheid Overijssel en landschap Drenthe (Oversticht). De bekendste stadhouder die namens de keizer over de heerlijkheid Utrecht regeerde was Willem, graaf van Nassau-Dillenburg tevens prince d'Orange, die beter bekend is als 'Willem de Zwijger', de latere aanvoerder van de opstand tegen de Spaanse overheersing van de Nederlandse gewesten onder de zoon van Karel V, koning Filips II van Spanje.

Heerlijkheid Utrecht

Het Heerlijkheid Utrecht in de 17e eeuw

1528-1795

Zie Heerlijkheid Utrecht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Utrecht als gewest van de Habsburgse Nederlanden (1556-1648), en als één der zelfstandige staten van de (confederatieve) Zeven Verenigde Nederlanden (1648-1795).

Rijndepartement

1795-1801

Zie Departement van de Rijn voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In de Bataafse Republiek maakte Utrecht grotendeels deel uit van het Rijndepartement.

Departement Utrecht

Het departement Utrecht aan het begin van de 19e eeuw

1801-1810

Zie Departement Utrecht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Tijdens het Bataafs Gemenebest (1801-1806) en het Koninkrijk Holland (1806—1810) vormde Utrecht het departement Utrecht.

Zuiderzeedepartement

1811-1814

Zie Zuiderzeedepartement voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Tijdens het Eerste Franse Keizerrijk onder Napoleon Bonaparte (ingelijfd 1810-1814) maakte Utrecht deel uit van het Zuiderzeedepartement.

Provincie Utrecht

1814-heden

Zie Utrecht (provincie) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De provincie Utrecht in het Koninkrijk der Nederlanden, vanaf 1814.