Schemaatsch Dorstellen vun den Övergang vun kontinentale na ozeaansch Köst
De Eerdköst is de butenste faste Schicht vun de Eer. Se liggt över den taag-plastischen Eerdmantel. Wenn man de Gröttenproportschonen verglieken will, denn is de Eerdköst för de Eer ruugweg dat, wat bi en Appel de Schell is. De Eerdköst billt tohopen mit den böversten Deel vun’n Eerdmantel de so nöömte Lithosphäär.
Dat Utforschen vun dat Binnere vun de Eer hett vör so bi 200 Johren anfungen. Aver ok de greekschen Naturphilosophen hebbt sik al Gedanken doröver maakt, woans de Eer binnen in opboot is. Mit en eenfach physikaalsch Modell hett Isaac Newton de Eerdafplatten utrekent, un ok de Vulkanismus un de Eerdbeven geven al eerste Henwiesen. Üm 1900 hebbt sik denn na un na de modernen Methoden to’n Utforschen vun de Eer entwickelt as de Gravimetrie, de Seismologie un de Eerdmagnetik.
Kontinent un Ozean
De Eerdköst warrt in de Wetenschap in twee verscheeden Oorden ünnerdeelt:
ozeaansche Eerdköst, de fröher un in öllere Literatur ok Sima nöömt weer, wieldat se neven Suerstoff un Silizium en hogen Andeel an Magnesium hett.
De beiden Typen vun de Eerdköst sünd in’n Tostannenkamen, Tohopensetten und Egenschoppen düchtig ünnerscheedlich. Beobachten un Daten, de vun annere Planeten un jemehr Maanden bit hüüt wunnen worrn sünd, laat vermoden, dat de Eer in’t Sünnsystem de eenzige Himmelskörper is, de twee ünnerscheedlich Köstenoorden opwiest.
De ozeaansche Köst kummt tostannen, wenn twee Lithosphärenplaten an’n Seebodden uteneendriften doot. Dör de Druckentlasten bi’t Apenrieten vun de Köst warrt dor basisch Magma ut’n Eerdmantel na baven föddert, dat an de Kluft utpedden deit, fast warrt un ne’e Köst billt. Disse Kluften billt en weltümspannend Nett vun middelozeaansche Rüchen (MOR). Disse ut geologgsch Sicht „junge“ Köstensteen sett sik vör allen ut Basalt un den cheemsch lieken Gabbro tohopen un hett en teemlich hoge Dicht (2,9 bis 3,1 g/cm³). Gliektiedig is de ozeaansche Köst aver teemlich dünn mit blots 5 bit 7 km in’n Snitt. Blots an wenige Steden warrt se mol dicker as teihn Kilometer.
Konturlienen wiest wo dick de Eerdköst op de Eer in’n regionalen Dörsnitt is
Kontinental Köstensteen hett en lüttere Dicht (2,7 g/cm³) un besteiht vör allen ut Granit, wat vun wegen sien hogen Andeel an Kieselsüür SiO2 vun mehr as 66% as „suer“ betekent warrt, un dat metamorphe Gegenstück, den Gneis. Kontinentale Köst is dat Endprodukt vun en Vörgang, bi den de lichteren Mineralen in’n Verloop vun de Eerdhistorie an de Bavenflach opstegen sünd. Sünnerer Rullen speelt dorbi eerdphysikaalsche Phänomenen as Vulkanismus un Isostasie, aver ok cheemsch-physikaalsch Vörgang as Metamorphoos un Verweddern speelt en Rull, de to’n Aflagern vun Sedimenten föhrt.
De kontinental Eerdköst hett en Dickd vun dörsnittlich 35 km. Normalerwies wesselt dat twüschen 25 bit 50 Kilometer, man ünner de Bargens (sünners bi grote Rebeden) kann se aver ok veel deeper wesen. An’n dicksten is de Eerdköst ünnern dat Himalaya, wo se ruugweg 70 km tostannen bringt. Vun wegen de lütteren Dicht vun dörsnittlich 2,67 g/cm³ „swemmt“ de Kontinente höger op den dichteren Eerdmantel as de dichtere ozeaansche Köst, duukt aver gliektiedig ok deeper in den Mantel in. Dat is jüst so as bi’n Iesbarg, de ok blots to en lütten Deel ut dat Water rutkieken deit. Över lange Tietduern künnt sik Steenmaterialen plastisch verformen, so da sik mit de Tiet över de Johrmillionen en Swemmgliekgewicht instellt (Isostasie).
Ut de Ünnersöken vun Eerdbebenopteken künn Andrija Mohorovičić in’t Johr 1909 en sprunghaft Anstiegen vun de seismischen Snelligkeiten in’n Ünnergrund nawiesen, wat mit de tonehmend Dicht na den Eerdmantel üm hen to kriegen hett. Dat sünd ümmerhen 0,5 g/cm³ oder meist 20%. Disse Övergang warrt hüüt as Mohorovičić-Grenzflach (faken ok eenfach blots Moho) betekent un verlöpt ünner de Kontinenten in ünnerscheedliche Deepen.
De ozeaansche Köst oder en petrograafsch liek Material geiht villicht ünner de kontinental Köst wieter. Üm 1920 hett neemlich de Eerdphysiker V. Conrad noch en tweeten lütteren Sprung in de seismischen Snelligkeiten rutfunnen, de bi ungefähr 20 km Deep liggen deit un na em as Conrad-Grenzflach betekent warrt. Se künn goot to den Övergang twüschen ozeaansch un kontinental Köst passen, man de Grenzflach is nich överall to sehn un is dorüm woll nich dörgängig. Vundaag warrt bi Kontinenten vun wegen disse Grenzflach normalerwies twüschen de Böver- un de Ünnerköst ünnerscheedt.
Meist all cheemsch Elementen, 93 nipp un nau, sünd in de Eerdköst mitsamt de Ozeanen un de Atmosphäär to finnen. De Suerstoff hett dorbi mit 46,6 Gewichtsprozent den gröttsten Andeel. Dorna kummt Silizium mit 27,7% un denn Aluminium mit 8,1%. In de Tabell staht de wieteren bedüden Elementen in de Eerdköst.[1].
De ozeaansch Köst (Basaltsteen) warrt an de middelozeaanschen Rüchen stüttig nee produzeert, wo de Seebodden bi uteneengeiht (Seeboddenspreden). Na de modernen Eerdmodellen funktschoneert dat dör Konvekschoonsströöm in’n Eerdmantel. De beiden Lithosphärenplaten drieft tyypscherwies mit Snelligkeiten vun een poor Millimeter bit Zentimeter in’t Johr vuneen. De Vörgang warrt nipp un nau dör de Theorie vun de Platentektonik beschreven.
Literatur
Laszlo Egyed, Physik der festen Erde, 370 p., Akadémiai Kiadó, Budapest 1969.
