Слободна Држава Риека

45.3531° СГШ; 14.4429° ИГД / 45.3531; 14.4429

Слободна Држава Риека Stato libero di Fiume  (италијански) Fiumei Szabad Állam  (унгарски) Freistaat Fiume  (германски) Slobodna Država Rijeka  (хрватски)
1920–1924
Flag Coat of arms
Карта на Слободна Држава Риека (оригинална унгарска област во темно зелена боја)
Статус	Град-држава
Главен град	Риека
Говорени јазици	официјални италијански · унгарски · германски регионални венецијански · чакавски хрватски
Уредување	Република
Претседател
• 1921–22	Рикардо Занела
• 1922–23	Џовани Џуријати
Воен гувернер
• 1923–24	Гаетано Гирдино
Историски период	Меѓувоен период
• Рапалски договор	12 ноември 1920
• Воспоставена контрола	30 декември 1920
• Државен удар	3 март 1922
• анексирана од Кралство Италија	22 февруари 1924
Валута	Фиуменска круна (до 1920) Италијанска лира (по 1920)
Претходници Наследници Италијанска управа на Карнаро Кралство Италија
Денес дел од	Хрватска

Слободна Држава Риека (италијански: Stato libero di Fiume) — независна слободна држава која постоела помеѓу 1920 и 1924 година. Нејзината територија од 28 км² го сочинувала градот Фиме (денес Риека, Хрватска) и руралните области на север, со коридор на запад што го поврзува со Кралството Италија.

Фиме добил автономија за прв пат во 1719 година кога било прогласено за слободно пристаниште на Светото Римско Царство со декрет издаден од царот Карло VI. Во 1776 година, за време на владеењето на царицата Марија Тереза, градот бил префрлен подКралството Унгарија и во 1779 година добил статус на corpus separatum во рамките на тоа кралството. Градот накратко ја изгубил својата автономија во 1848 година откако бил окупиран од хрватскиот бан (вицекрал) Јосип Јелачиќ, но ја вратил во 1868 година кога повторно се приклучил на Кралството Унгарија, повторно како corpus separatum. Статусот на Фиме како ексклава на Унгарија значело дека, и покрај тоа што била без излез на море, кралството имало пристаниште. До 1924 година, Фиме постоел за практични цели како автономен ентитет со елементи на државност. 

Во 19 век, градот бил населен претежно со Италијанци, а како малцинства со Хрвати и Унгарци и други етникуми. Националната припадност се менувала од попис во попис, бидејќи во тоа време „националноста“ се дефинирала главно според јазикот што го зборува лицето. Посебниот статус на градот, сместен меѓу различни држави, создал локален идентитет кај мнозинството од населението. Официјалните јазици во употреба биле италијанскиот, унгарскиот и германскиот; најголемиот дел од деловната кореспонденција се вршела на италијански, додека повеќето семејства зборувале на локален дијалект, спој на венецијански со неколку зборови на хрватски.^[1] Во селата надвор од градот, се зборувало одреден вид хрватски чакавски дијалект со многу италијански и венецијански зборови.^[2]

Политика

По Првата светска војна и пропаста на Австроунгарија, прашањето за статусот на Фиме станало голем меѓународен проблем. Во екот на спорот меѓу Кралството на Србите, Хрватите и Словенците (подоцна наречено Кралство Југославија) и Кралството Италија, Големите сили (Велика Британија, Франција и Соединетите Американски Држави (САД)) се залагале за воспоставување независна тампон состојба. Американскиот претседател Вудро Вилсон станал арбитер во југословенско-италијанскиот спор околу градот.^[3] Тој предложил Риека да се формира како независна држава, и како потенцијален дом за организацијата на Лигата на народите.^[4]

Спорот довел до беззаконие, а градот ги сменил страните помеѓу јужнословенскиот национален комитет и италијанскиот национален совет, што конечно довело до истоварување на британските и француските трупи кои го презеле градот. Националниот совет ставил преку печат на австроунгарските белешки – Fiume Kronen – кои се користеле како официјална валута. Оваа збунувачка ситуација ја искористил италијанскиот генерал Габриеле д'Анунцио, кој влегол во градот на 12 септември 1919 година и започнал 15-месечен период на окупација. Една година подоцна по неуспехот на преговорите со италијанската влада, Габриеле д'Анунцио ја прогласил Италијанската управа на Карнаро.

На 12 ноември 1920 година, Кралството Италија и Кралството на Србите, Хрватите и Словенците го потпишале Договорот од Рапало со кој двете страни се согласиле да ја признаат „целосната слобода и независност на државата Фиме и да се обврзат да ја почитуваат вечно“.^[5] Со овој чин се создала вечната „Слободна Држава Фиме“, која опстојувала како независна држава околу четири години. Новосоздадената држава била веднаш признаена од САД, Франција и Обединетото Кралство. Д'Анунцио одбил да го признае договорот и бил протеран од градот од страна на редовните сили на италијанската армија, во акциите „Крвавиот Божиќ“ од 24 до 30 декември 1920 година ^[6]

Во април 1921 година, електоратот го одобри планот за слободна држава и за конзорциум за управување со пристаништето.^[7] Биле одржани првите парламентарни избори, на кои се натпреварувале автономистите и проиталијанскиот Национален блок. Автономистичката партија, која била поддржана со гласовите на мнозинството Хрвати, добила 6.558 гласови, додека Националниот блок, составен од фашистички, либерални и демократски партии, добил 3.443 гласа. Лидерот на Автономистичката партија, Рикардо Занела, станал претседател.

Контролата над слободната држава била во речиси постојана состојба на флукс. По заминувањето на трупите на д'Анунцио во декември 1920 година, италијанскиот национален совет на градот повторно ја презел контролата и назначил привремена влада. Пактот со локалниот италијански командант ја предадел контролата на војската на 18 јануари 1921 година.

Група лојалисти на д'Анунцио зазеле дел од градот додека не биле истиснати во септември. Во октомври автономистот Рикардо Занела бил назначен за привремен претседател; неговото владеење траело до 3 март 1922 година, кога италијанските фашисти извршиле државен удар и легалната влада избегала во Кралјевица. На 6 март, од италијанската влада била побарано да го врати редот и италијанските трупи влегле во градот во вторник на 17 март. Тие ја вратиле контролата на малцинството од конститутивното собрание кое било лојално на италијанските анекционисти.^[8]

По прогласувањето на Договорот Рапало, Комунистичката партија на Фиме (Partito Comunista di Fiume – Sezione della III.a Internazionale) била основана во ноември 1921 година. Комунистичката партија на Фиме била најмалата Комунистичка партија во светот. Основана е по принципите на Третата интернационала, според која секоја суверена држава морала да има своја организација на Комунистичката партија.^[9]

На 27 јануари 1924 година, Кралството Италија и Кралството на Србите, Хрватите и Словенците го потпишале Римскиот договор, со кој се согласиле за анексија на Фиме од Италија и апсорпција на Сушак од страна на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците. Сите страни го ратификувале договорот во Рим на 22 февруари 1924 година, и истиот стапил на сила истиот ден. Регистриран е во серијата договори на Лигата на народите на 7 април 1924 година ^[10] Владата во егзил на Слободната држава го сметала овој акт за неважечки и необврзувачки според меѓународното право и продолжила со своите активности дури по 1950-тите.^[11] По Втората светска војна, Занела и Тито сè уште разговарале за можноста за враќање на старата слободна држава, но промените во меѓународната геополитичка слика го навеле југословенскиот комунистички режим да ја искористи можноста и да го припои градот во 1947 година по 2 години. На окупацијата, потпомогната од силната поддршка на Сталин за време на мировната конференција во Париз.

Последици

Со предавањето на Италија во Втората светска војна, повторно се појавило прашањето за „Риека“. Во 1944 година, група граѓани го издале Меморандумот Либурнија,^[12] во кој било препорачано да се формира конфедеративна држава од трите кантони Фиме, Сушак и Илирска Бистрица. И островите Крк (Веглиа), Крес (Черсо) и Лошињ (Лусино) би влегле во заедничката сопственост.^[13] Занела од владата во егзил сè уште барала повторно воспоставување на Слободната држава.^[14]

Југословенските власти, кои го зазеле градот од германската окупација на 3 мај 1945 година, се спротивставиле на овие планови и презеле конкретни чекори за решавање на спорот. Лидерите на автономистите – Невио Скул, Марио Бласич и Серхио Синчич – биле убиени, додека Занела се криел.^[15][16][17] Со Парискиот мировен договор од 1947 година, Фиме (сега се нарекува Риека) и Истра официјално станале дел од Југославија.^[18]

Наводи

1. Il nuovo Samani: Dizionario del dialetto fiumano (Rome: Società di Studi Fiumani, 2007)
2. I. Lukežić: Trsatsko-bakarska i crikvenička čakavština. Izdavački centar Rijeka, Rijeka 1996.
3. Harold G. Nicolson, Peacemaking, 1919 ^{[мртва врска][мртва врска]}
4. Ljubinka Toševa-Karpowicz, D'Annunzio u Rijeci : mitovi, politika i uloga masonerije, Rijeka, Izdavački centar Sušak, Biblioteka Dokumenti; sv. 23, 2007. The author, however, does not quote any source for this claim.
5. Treaty of Rapallo, Article 4
6. International Law Reports by H. Lauterpacht, C. J. Greenwood, p. 430
7. Adrian Webb, Routledge Companion to Central and Eastern Europe Since 1919
8. International Law Reports by H. Lauterpacht, C. J. Greenwood, p. 430-31
9. Mihael Sobolevski, Luciano Giuricin, Il Partito Comunista di Fiume, (1921–1924): Documenti-Građa, Centro di ricerche storiche Rovigno, Fiume: Centar za historiju radničkog pokreta i NOR-a Istre, 1982, p. 20-21.
10. League of Nations Treaty Series, vol. 24, pp. 32–89.
11. Massagrande, Danilo L., Italia e Fiume 1921–1924: dal 'Natale di sangue' all'annessione, Milano, Cisalpino – Goliardica Istituto Editoriale, 1982.
12. Liburnia was the designation of the region in Antiquity.
13. Plovanić, Mladen: Liburnisti i autonomaši 1943–1944, Dometi god. XIII. br. 3-4-5, pp. 51–54 and nr. 6, pp. 68–96, Rijeka 1980.
14. Ballarini, Amleto. L’antidannunzio a Fiume – Riccardo Zanella, Trieste: Edizioni Italo Svevo, 1995.
15. E.Primeri, La questione di Fiume dal 1943 al 1945, Rigocamerano 2001 Архивирано на 7 септември 2008 г.
16. M.Dassovich, 1945–1947, anni difficili (...), Del Bianco 2005
17. G. Rumici, Infoibati (1943–1945): i nomi, i luoghi, i testimoni, i documenti, Mursia 2002
18. Treaty of Peace with Italy, Signed in Paris, on 10 February 1947, Part I, Section I, Article 3, La frontiere entre l'Italie et la Yougoslavie.