Марија Трандафил (Нови Сад, 25 декември1816 - Нови Сад, 14 октомври1883 ) била познат српски филантроп и новосадски земјопоседник[1] која понекогаш ја нарекувале „најголемиот српски филантроп“[2]. Била одликувана со Орден на Црвениот крст.[3] Меѓу другото, изградила зграда за сиропиталишта, во која сега се наоѓа седиштето на Матица Српска (од 1927 година).[2]
Биографија
Марија Поповиќ е родена во Нови Сад во 1816 година, во угледното семејство Поповиќ, кое било со грчко потекло. За нејзиното школување не се знае многу, а има информации дека била писмена и дека читала германска литература. Се омажила за Џон Трандафил, грчкиоттрговец со крзно од Трансилванија ( Трансилванија), со овој брак го земал правото за населување во Нови Сад и статусот на слободен граѓанин на градот. Потоа купил куќа на главната улица („Својина“), каде што се вселил со сопругата. Тој многу брзо го удвоил својот капитал преку успешна трговија.
Бидејќи нивните деца рано починале, како и браќата, таткото и мајката на Марија, тие го оставиле целиот имот на семејството Поповиќ на својата ќерка. По смртта на нејзиниот сопруг Јован Трандафил, Марија се вратила во родна куќа „Код иконе“ каде што починала во 1883 година. „со лицето на Света Петка“. Лука Јоциќ тогаш бил чувар на нејзините добра. По балсамирањето, нејзиното тело било пренесено во катедралата во Нови Сад, каде што била опеана. Посмртните останки на покојната се чуваат во семејната крипта (нивната донација)[1] црквата Николајевска во Нови Сад. Црквата Николајевска ја изградил нејзиниот сопруг Јован Трандафил за време на неговиот живот (по 1849 г.) „на слава Божја“ и таму тој почива од октомври 1862 година.[4]
Според вториот тестамент од 1878 година, вдовицата Марија основала посебен „Завет на Марија Трандафил до црквата Свети Никола во Нови Сад“. Таа основала и ја обезбедувала со приходи од нејзината куќа наречена „Са иконом“ на улицата Ќурчинска, а обработлива земја во Мртваљош (8 декари) и Камендин (73 декари). Освен што ќе го издржува тој храм, од тој приход би се издржувал и неговиот поп „свештеник“ и ѕвонар, како и вдовицата попадија.
Брачниот пар Трандафили направил два тестаменти со заеднички договор, во 1862 и 1878 година. Целиот негов имот - капитал вреден 700.000 ф. им го оставиле во аманет на СПЦ и на Матица Српска.[1] Главен „генерален“ извршител на нивната волја бил Маријин Братиќ, истакнат новосадски трговец Кирил М. Поповиќ.
Волонтерска работа
Заработените пари Марија и Јован Трандафил ги вложиле пред се во купување куќи и во добротворни цели.
Пред смртта на Јован, на 8 октомври 1862 година, парот го направил првиот тестамент во договорот. Документот се состоел од пет точки. За првиот се предвидени 140.000 фунти. како приход од 489 синџири на новосадско земјиште за 12 средношколски стипендии. Добрите студенти би добиле по 500 фунти. годишно, на месечни рати. Втората точка се однесува на помала куќа на новосадската чаршија, чиј нето годишен приход е 1200 фунти. Наменет е за новосадската православна црква. Во третата точка се споменува поголема куќа во новосадската чаршија, со нето приход од 4.000 фунти. Таму би живеел нејзиниот брат Марко Поповиќ. во четвртата точка се работи за две куќи во Лебарски сокак и една голема куќа во Осиек со приход од 2500 ф. Генералниот извршител на нивната волја требало секоја година да им го подели на сиромашните и болниците во Осиек, Сомбор и Нови Сад. Последната, петта точка го решавала прашањето за роднините на починатиот (Јован) во Ердељ. Им биле дадени 50.000 фунти. во кеш.[4]
Куќата на пазарот до онаа каде што живеела и умрела е донирана на катедралата. Од куќата во Лебарски сокак решиле да венчаат по две сиромашни православни девојки годишно од приходите. Втората куќа во таа улица наречена „кај Сремец“ била наменета од приходите да ги издржува сиромашните вдовици и беспомошните трговци и занаетчии. Куќата во Осиек - од приходите за помош на болниците во Нови Сад, Сомбор (плус приход од осум хектари земја) и Осиек. Ја обновиле и црквата Николајевска во Нови Сад, иконостасот на Богородица, како и Ерменската католичка црква. Мермерниот крст, кој денес се наоѓа во катедралната црква во Нови Сад, е направен по нарачка на Марија Трандафил.
Мери го променила тестаментот во 1878 година и направила некои измени на оригиналниот тестамент. Потоа основала некои донации под свое име и ја специфицирала распределбата на остатокот од имотот дваесет години по смртта на нејзиниот сопруг.
Таа ја напуштила парохиската црква со 100 ф. годишна егзистенција. Слепиот Новосаѓанец Никола Лучиќ останал со месечен надоместок „наследство“ од 30 ф. Таа имала посебни „наследства“ за пријателите и луѓето кои биле со неа до нејзината смрт.
Во 1874 година Марија како „занаетчиска ќерка“ платила за изработката на скапоценото знаме на новосадската „Задруга на српските занаетчии“.[5] За време на Првата српско-турска војна ( 1876) ) била претседателка на комисијата за собирање помош за ранетите.
По смртта на Марија Трандафил, во кафеаната на куќата „Кај иконата“ била отворена познатата аптека „Код спаситеља“, а од 1913 г. Таму работела аптеката на Поповиќ, која била национализирана во средината на 20 век.
Донации
По нејзината смрт бил формиран фонд од кој[6] во српската гимназија. Децата морале да бидат од православна вероисповед, но без разлика по националност,[7] а една третина била наменета за децата од Трансилванија.[8] Според првиот тестамент, со приход од 476 хектари земја, тие формирале донација за образование на сиромашни, надарени деца. Кога во 1878 година го основала „Марија Трандафил Фонд за средношколци од Нови Сад“, таа направила промени. Споменатото земјиште од 476 хектари сега било поделено на два дела. Од една половина од Нови Сад (238), определила и формирала фондација за стипендии за поддршка на 30 средношколци од Нови Сад. Со таа земја требало да управува Средношколскиот патронат.
Нејзината најголема донација бил Институтот за поддршка на сирачиња и сиромашни деца во Нови Сад,[9] „Институтот за српски православни сираци Марија Трандафил“, за кој требало да се грижи Матица Српска, Нови Сад.[10] Изградбата на донацијата требало да започне веднаш штом главниот капитал ќе достигне сума од 300.000 форинти, од кои 100.000 требало да се искористат за изградба на зграда за сместување машки сирачиња, а остатокот од сумата да оди за поддршка на институт.[8] Во таа зграда, под управа на Матица Српска, живееле православни сиромашни деца на возраст од 6-12 години. Возрасните момчиња потоа би биле испратени на занаети, а по обуката добивале по 500 фунти. да започнат независен бизнис. Дури во 1908 година бил избран проектот на Момчило Тапавица,[11] Зградата била завршена во 1912 година, кога покрај децата без родители, во оваа зграда се наоѓала и градската читална до Првата светска војна. Шаблон:Сб Таа фондација ги обединила „сите останат движен и недвижен имот“. Тестаментот бил оспоруван долго време и станал конечен во 1904 година.[10] Претставителниот изглед на овој објект отстапувал од намената за која била наменета. По Првата светска војна, во сиропиталиштето имало малку питомци, а зградата била користена за сместување војници од различни армии. Во 1928 година, Матица Српска одлучила да го смести Институтот Трандафилкин во зградата. Во тоа време, внатрешноста на зградата е значително изменета, и е изграден уште еден дом со донацијата на Сајлово во 1930 година[6]. Новиот комплекс на згради е изграден таму, кој се состоел од куќа за деца, економска зграда и стан за управителот. По завршувањето на училиштето секој кадет добивал по 500 форинти за да почне со работа.[7]
За време на Втората светска војна, за време на унгарската администрација, Домот бил претворен во Дом за превоспитување на девојчињата и како таков функционирал до неговото ослободување во 1944 година [10] Домот за деца без родители продолжил да работи и по војната, но било планирано да се прошири и реконструира во Младински рехабилитационен центар, кој бил затворен неколку години подоцна[10] и оттогаш Ветеринарниот завод е сместен во зградата на Сајлово.[10]
Според тестаментот, формиран е фонд за помош на црквите Николајевска и Успенска. Една третина од нето приходот од куќата во Осиек била дадена на тогашниот Убошки дом, кој се наоѓал во портите Николајевска, а за потребите на самата Николајевска црква била донирана „Куќата кај иконата“. Од овој фонд на црквата Николајевска се издржувале свештеник, црковен и еден свештеник, додека за Попадијата, во случај да остане вдовица, предвидена била доживотна издршка од 200 форинти годишно.[7]
Ерменската црква била урната во октомври 1863 година. Останал, само еден ѕид, кој е откопан во 80-тите години на 20 век.[12]
Куќите во улиците Змај Јовина, Пашиќева, Дунавска и Милетиќева биле во сопственост на Марија Трандафил, а подоцна биле предадени на Матица Српска и на Новосадската православна црковна општина. На иницијатива на раководството на Научниот институт за ветеринарна медицина „Нови Сад“, во 2017 година била поставена спомен плоча на влезот во зградата на Научниот институт за ветеринарна медицина „Нови Сад“ во чест на српскиот добродетел Марија Трандафил. На другите згради нема никаков знак за нејзината донација и помош.[9]
