Кошутњак е парк-шума и урбана населба во Белград, главниот град на Србија. Поделен е на општините Чукарица (горниот и централниот дел) и Раковица (долниот дел). Со соседниот Топчидер, колоквијално е наречен „Београдска фабрика за кислород“.[1] Генералниот план на Белград од 1923 година, во кој еден од главните проекти во однос на зелените површини беше пошумување на просторот меѓу Топчидер и градот, предвидуваше континуирана зелена површина Сењак – Топчидерско Брдо – Парк Хајд – Топчидер – Кошутњак, која беше формирана од 1930-тите. Оваа континуирана пошумена површина го прави најголемиот „зелен масив“ во непосредна близина на урбаното ткиво на Белград.[2]
Етимологија
Името, кошутњак, потекнува од средновековните ловечки шуми на српското благородништво, што значи одгледувач на срна. (На српски, кошутс значи срна), како што живеела слободно во паркот до Првата светска војна. Името за прв пат се споменува во 1831 година.[3]
Географија
Ридот Кошутњак е 250 метри високо и целиот шумски комплекс зафаќа површина од 330 ha.[4]
Кошутањак има неколку геолошки природни споменици. Тие вклучуваат неколку поморски сртови од периодот креда на „Бурдељ“, „Тасин Мајдан“ и „Баремски“, на местото на атентатот на принцот Михаил и геолошки профил каде денес се наоѓа ковачницата.[5]
Во 19 век, Кошутњак бил оградено ловиште и кралско место за излет на членовите на династијата Обреновиќи.[1] Инженерот, урбанист и професор на белградскиот ликеј, Атанасије Николиќ добил задача да ја уредува шумата. Тој, исто така, го уредил соседниот парк Топчидер и неговата градина и авениите покрај главните улици и плоштади во градот.[6] До Првата светска војна областа била под квалитетна дабова шума. Документ од 1849 година вели дека во Кошутњак имало 48 елени, 13 бикови и 35 елени. Во 1884 година, низ шумата била изградена првата железница во Србија, која ги поврзувала Белград и Ниш. Во 1908 година, белгискиот архитект Албан Шамбон изготвил нов генерален урбанистички план (ГУП) со кој во 1908 година Кошутњак станал јавен парк.[1]
Кошутњак стекнал некаква историска слава бидејќи принцот на Србија, Михаило Обреновиќ III и неговата братучетка Анка Константиновиќ биле убиени додека шетале во паркот на 10 јуни 1868 година, и кога Иван Стамболиќ, политичкиот противник на Слободан Милошевиќ бил киднапиран од паркот на 25 август 2000 година, а подоцна бил убиен и погребан во Фрушка Гора. Има и остатоци од германските гробишта и спомениците на српските војници што ги подигнале нивните противници, германските војници, во Првата светска војна.[1]
По убиството на принцот Михаило, Одборот за подигање на споменикот бил формиран веќе на 14 јуни 1868 година и одлучил да собере донации за изградба и на спомен црквата во Кошутњак, на местото на атентатот, и на монументалната скулптура во градот. Рускиот вајар Михаил Микешин го изработил дизајнот за меморијалната црква или капелата во Кошутњак. По изложувањето на граѓаните очигледно им се допадна дизајнот и ја одобриле градбата. Сликарот Стеван Тодоровиќ наредил литографите да се направат во Виена. Меѓутоа, процесот на градење на спомениците се одолговлекувал и во 1871 година предлозите на Микешин биле отфрлени. Исто така, во 1871 година, владата одлучи да го изгради само споменикот во градот, што резултирало со споменикот на принцот Михаило на модерниот Плоштад на Републиката.[7] Споменикот, едноставно означувајќи го местото, подоцна бил поставен во Кошутњак. Реновиран е во 1912 и 2020 година.[8][9]
Во 1903 година, поранешното кралско ловиште било отворено за јавноста, со што Кошутањак станал екскурзиска област во Белград. Во Кошутњак беше отворен првиот летен санаториум за градските деца во Србија. Во 1911 година, Министерството за градежништво го смислило планот за мрежата на количките и пешачките патишта, кои се шират од железничката станица Топчидер до широката ливада на едно од висорамнините на Кошутњак. На оваа локација денес се наоѓа Пионирски град. Генералниот план на Белград од 1923 година предвидувал пошумување на Топчидерско Брдо и Сењак, формирање на новиот парк и воспоставување на континуирана зелена површина со Топчидер и Кошутњак. Проектот започнал во 1926 година, додека Хајд Паркот бил завршен во 1930-тите.[2]
До Втората светска војна и фазаните ги имало во изобилство и во овој период Кошутњак бил лековита дестинација за многу градски деца. Откако градските урбанисти во 1945 година сметале дека начинот на кој се постапувал комплексот Топчидер-Кошутњак е погрешен, особено проширувањето на железничката станица во разградниот двор и изградбата на Филмски Град (и двете особено му наштетиле на привлечноста на Кошутњак), така што белградскиот ГУП во 1950-тите го проектирал целосно отстранување на железничките објекти од долината Топчидер, но тоа никогаш не било извршено.
По Втората светска војна, пред да се изградат скијачки објекти на планините подалеку од Белград, падините на Баново Брдо (како Калемегдан, Баново Брдо и Авала), белграѓани ги користеле за скијање.[10]
Од јуни 1945 до декември 1946 година, Кошутњак бил едно од 5-те административни маала во белградскиот Реон VII.[11]
Во 1980-тите, Кошутњак бил домаќин на еден од најпопуларните белградски диско клубови, „Панорама“.[12]
Во Кошутњак се наоѓа експериментален пчеларник, именуван по шумата. Во мај 2020 година се проценува дека повеќе од 3.000 пчелни роеви останале сирачиња во Белград, шетајќи низ градот, обидувајќи се да се гнездат во олуците за дожд, под стреите или дури и во станбените куќи, така што проектот за изградба на пчелни засолништа во комплексот беше завршен во јули.[13][14]
Важност
Кошутњак е едно од најпопуларните рекреативни места во Белград. Со 40 hectares (99 acres), Спортскиот центар Кошутњак е еден од најголемите и најразновидните во градот (стадиони, базени итн.),[15] додека паркот има и авто-камп, модерни населби Филмски Град и Пионирски град, големи студија на националниот радиодифузен сервис Радио телевизија на Србија, многу популарни ресторани и уредени патеки кои ја вкрстуваат шумата. Има и патеки за џогирање и ски патека.
Во долните делови заедно растеле шумите Кошутњак и Топчидер, додека во горните делови ги дели реката Топчидерска река и пругата што минува низ долината на реката (и Кошутњак и Топчидер имаат свои, посебни железнички станици).
Нобелистот Иво Андриќ напиша: „Само се закачувате за Топчидер и Кошутњак. . . Топчидер е моето омилено место каде што јадев леб и пиев вино на најсладок и најмирен начин“. Долгогодишната пријателка на Андриќ, сликарката Лепосава Бела Павловиќ, направи две слики на Кошутњак во 1943 година. Едната, насловена „Кошутњак, 1943“ само ја прикажува природата и денес е изложена во Меморијалниот музеј на Иво Андриќ. На другата „Во Кошутњак за време на окупацијата“ ги наслика Андриќ, Милица Бабиќ-Јовановиќ (идната сопруга на Андриќ) и Ненад Јовановиќ. Оваа слика се наоѓа во Националниот музеј на Србија.[16]
Заштита
Во 2014 година, градската власт ја прогласи „Шумата Кошутњак“ за заштитено подрачје или споменик на природата. Заштитениот локалитет зафаќа површина од 265.26 hectares (655.5 acres).[1] Кошутњак е природен резерват на педункуларен даб, обичен габер и сребрена липа.[3]
Сепак, кон крајот на 2010-тите, државните и владините власти започнаа обемни градежни работи во шумата, сечејќи десетици дрвја. Жителите најпрвин се обидоа да ја отстранат градежната ограда, но подоцна упаднаа на градилиштата, по престрелките со полицијата и привремено ги прекинаа работите, вклучително и блокирање на необележаните камиони без регистарски таблички кои превезуваа исечени дрва. Организирани се и протестни маршеви, како блокирање на локалната сала на општина Чукарица. Приговорите вклучуваат и тврдења дека многу од објектите веќе постојат во близина и дека има подобри локации, во непосредна близина на постоечкиот спортски центар, каде што нема да биде потребно сечење на дрвјата.[17][18][19][20][21][22]
Една локација е избрана како локација за проширениот спортски центар „Кошутњак“, во 33,000 square metres (360,000 sq ft) голем дел од шумата што е уредена од 1960-тите. Проширувањето вклучува 15 метарs (49 ст) висока сала за боречки вештини, проширување на хотелот „Трим“, бунгалови, дополнителни 4 тениски игралишта, стрелиште, затворен базен, 207 паркинг места и пристапни улици. Владата тврди дека проектот ќе чини 12 евра милиони, од кои 1,2 евра милион е за вештачката карпа за качување, која поради цената доби негативна медиумска нагласка. Властите, исто така, тврдеа дека ќе бидат исечени само 20 дрвја, но ќе бидат засадени 100 нови,[17] сепак беа исечени околу 60 борови. Комплексот треба да биде готов на почетокот на 2021 година.[19] Рокот потоа беше поместен до март 2022 година, а градот сега тврди дека се исечени само 10 дрвја, но „засадени се 500 нови“.[23]
Паралелно беа исечени дрвја на спротивната падина, помеѓу ски патеката и гробиштата Топчидер. Откако жителите ја окупираа областа, од градот изјавија дека ги заменуваат дрвјата со нови и здрави.[18] Сечењето на дрвјата дојде како продолжение на постојаното сечење на дрвјата во Белград, вклучително и населбата Ушќе и паркот Калемегдан.[20]Горан Триван, министер за заштита на животната средина, рече дека граѓаните се предраматизираат бидејќи „дрвото е обновлив ресурс“.[22] Како што продолжи сечењето и се зголемуваа протестите, беше откриено дека компанијата на која официјално и е доверено сечењето на дрвјата, припаѓа на еден од највисоките градски функционери и член на владејачката Српска напредна партија, главниот градски урбанист Марко Стојчиќ. Неговата компанија беше единствениот понудувач. Откако ова беше објавено, документ од 2017 година кој го потврдуваше тоа беше брзо отстранет од локацијата на Институтот за спорт, кој е надлежен за проектот.[24] Во јавноста беше објавено и дека исечените дрвја се пренесени во куќата на локален претставник и член на истата партија, кој тврдеше дека „платил за тоа“.[25]
Стојчиќ првично го оспоруваше документот од 2017 година пред подоцна да го признае неговото постоење, но тврдеше дека работата му била доделена веќе во 2014 година, одбивајќи да обезбеди каква било документација. Тој тврдеше дека тогаш немал функција, ниту во градот, ниту во партијата, но во 2014 година веќе бил член на Комисијата за планирање на градот и на Градскиот урбанистички совет, па работата во основа си ја доделил себеси. Стојчиќ додаде дека тука не гледа проблем.[26]
Во февруари 2020 година, граѓаните повторно протестираа бидејќи забележаа континуирано масовно сечење дрвја. Државната компанија „Србијашуме“, која стопанисува со шумите, тврди дека ова било планирано и контролирано сечење на шумите во областите каде дрвјата достигнале 70 години. Погодената територија опфаќа 2.75 hectares (6.8 acres) и се тврдеше дека наместо нив ќе бидат засадени 5.400 нови садници.[27]
Во јуни 2020 година беа објавени планови за натамошно, масовно намалување на шумите. Деталниот регулаторен план на Градот за населбата Филмски град, кој го зафаќа целиот југозападен дел на Кошутњак, вклучува изградба на новиот станбен комплекс за 8.000 луѓе, со бројни луксузни станови и скапи хотели. Вклучува и сечење на 17 hectares (42 acres) шума, која ќе од 27 hectares (67 acres) да се намали на 10 hectares (25 acres) во два одвоени пошумени џебови. Планираните објекти ќе зафаќаат речиси 10 пати поголема површина отколку сега.[28] Целиот план всушност опфаќа 87 hectares (210 acres), од кои 40 hectares (99 acres), каде што се наоѓа шумата, е на инвеститорот, приватната компанија „Авала студиос“. Инвеститорот тогаш изјави дека ќе задржат само 7 hectares (17 acres) шума, бидејќи се друго е „безвредно“ и таа шума не постои.[29][30] Градските власти или рекоа дека е рано да се процени ситуацијата (главниот урбанист Стојчиќ) или отворено, со сите докази и изјави за спротивното, кажаа дека се е лага и дека шумата нема да се сече (заменик градоначалникот Горан Весиќ). Бидејќи проектот вклучува ревитализација на филмските студија на Филмски град, градскиот план исто така тврди дека развојот на филмската индустрија во оваа област е еден од приоритетите на владата, но Владата не донесе таква одлука.[28]
Овој дел од шумата не е заштитен. Граѓаните, веќе изнервирани од политиката на сегашната управа да сече дрвја низ урбанизираното градско подрачје и организирани во различни групи, координираа протести и петиции, обвинувајќи ги градските власти дека се кријат зад пандемијата КОВИД-19 за да туркаат лоши и коруптивни проекти.[28] Тие го наведуваат наводниот интерес на инвеститорите за ревитализација на филмското студио, но додавање на десет пати повеќе станбен и деловен простор, со масивни гаражи и приватни спортски комплекси, на некои од најскапите градски терени. Инвеститорот тврди дека за „секое дрво што ќе го исечеме, ќе засадиме три на некоја друга локација во градот“ и дека изградбата ќе започне во 2021 година.[29][30][31] Српската секција на Европа Ностра, паневропска чадор организација за европското културно и природно наследство, го испита планот, наведувајќи дека филмските студија се користат само како изговор за масовната луксузна градба и дека проектите се спротивставени на јавниот интерес. Предложија и инвеститорот да се обврзе само да ги реконструира постоечките објекти, а не да ги зголемува десеткратно.[32]
Над 30.000 граѓани ја потпишаа петицијата, додека експертските тимови, во кои беа вклучени четворица декани и раководители на факултетите и институтите на белградскиот универзитет, поднесоа над 7.000 жалби до градот. Тие нагласија дека мора да се зачуваат и зелените површини со помалку квалитет. Градот одговори со неформална потврда дека проектот нема да се менува и со забрана за јавен увид во овој и сите други планови, повикувајќи се на пандемијата на КОВИД-19, само еден ден по поднесувањето на петицијата.[33][34]
Одлики
Воздушен лифт
Во 1922 година компанијата „Чавлина и Сладољев“ од Загреб го изработила проектот за поврзување на два брега на реката Сава со жичара. Во 1928 година, градежната компанија „Шумадија“ повторно предложила изградба на жичарница, која ја нарекле „воздушен трамвај“, но овој проект бил планиран да го поврзе Земун со Калемегдан на белградската тврдина, преку Големиот воен остров. Интервалот на кабините бил поставен на 2 минути, а целата рута требала да трае 5 минути. Проектот никогаш не бил реализиран. Инженерот и извршен директор на југословенскиот институт за урбанизам и живеалиште „Југинус“, Мирко Радованац, ја оживеа идејата во 1990-тите. По извршени опсежни истражувања (анализа на сообраќај, интервјуа со патници, климатски, геолошки, урбани и други истражувања), „Југинус“ го претстави проектот во 1993 година. Тие предложија термините да бидат кај Спортскиот центар Кошутњак и блокот 44 во населбата Савски Блокови во Нов Белград, преку Сава. Помеѓу постојките ќе се вклучат главните кружни текови за јавен превоз во Баново Брдо, Макиш и Ада Циганлија, вкупно пет. Тие го нарекоа „идеален пат“. Планот вклучуваше и изградба на комерцијални површини околу терминито, кои би опфатиле 2.000 квадратни метри и помогнале во профитабилноста на проектот.[35]
Освен што е еколошки и атракција, се проценуваше дека ќе го скрати патувањето за 45 минути. Градската влада го вклучи проектот во градскиот ГУП, кој предвидуваше изградба во фази, а првата беше 1.000 метри долга делница Блок 44-Ада Циганлија. Ќе лежи на 8 челични столбови, 35 метри над земјата и патувањето би траело 3 минути. Се предвидуваше дека кабините ќе ги примаат не само патниците, туку и велосипеди, скејтборди, санки и скии, бидејќи жичницата се планираше да работи преку целата година. Комплетниот објект би имал 27 столбови; би било 5 км долга која би била патувана за 15 минути од 2.000 патници на час.[35] И покрај тоа што проектот беше јавно обновен од градоначалниците Драган Ѓилас (2008–2013) и Синиша Мали (2013–2018), од 2019 година проектот сè уште не е започнат.
Арборетум
Новата зграда на Шумарскиот факултет е изградена во 1956 година, веднаш над Царева Ќуприја, каде што започнува северозападниот дел од огромното дрво на Кошутњак на надморска височина од 110–125 метри. Професорите и студентите почнаа да развиваат дендролошка колекција во 1957 година, која прерасна во Арборетум на Шумарскиот факултет, специфична ботаничка градина која беше заштитена од државата во јули 2011 година како споменик на природата. Се користи како училница на отворено, за практични студии на студентите но и на научникот за нивната работа. Арборетумот има расадник и стаклена градина. На 6,7 хекатери, арборетумот содржи 2.000 индивидуални примероци од 300 дрвја и грмушки. Тие вклучуваат 218 листопадни и 24 видови четинари, од кои 80 се украсни и 40 видови повеќегодишни растенија. Има 77 домашни и 146 странски видови, меѓу кои: теснолисен јасен, балкански јавор, балканска форситија, лабурнум, џиновска секвоја, кедар, цреша ловор (нова сорта развиена во арборетум), хималајски бор и најстарата метасеквоја во Белград.[36][37][38]
Хајдучка чешма
Хајдучка чешма
Хајдучка чешма е природен извор, кој е еден од најпознатите дестинации за пикник, особено во најпопуларните локацијата на традиционалните прослави на 1 мај, Денот на трудот, во Белград.[1]
Фонтаната Теразије, сместена на Теразије, централниот градски плоштад, била планирана за преместување во март 1911 година поради планираната масовна реконструкција на плоштадот. Градската управа реши да ја премести во Хајдучка чешма, или некаде во границите на градот, на некоја почитувана локација. Фонтаната требаше да биде целосно преместена и претворена во „цветна вазна“. На крајот, фонтаната била преместена во Топчидер во 1912 година, но во 1975 година била вратена во Теразија.[9]
Во близина на изворот дошло до судир меѓу жандармите и белградските студенти на 8 септември 1930 година. За време на комунистичкиот период овој датум бил прифатен како празник на Младинската организација на Белград. По повод 40-годишнината, во 1970 година била поставена спомен плоча во знак на сеќавање на настанот. Тоа е дело на вајарот Милорад Тепавац.[39]
Неколку рок концерти одржани во фонтана, вклучувајќи ги бендовите Силует во 1969 година, и Поп Машина во 1972 и 1973 година, кога, како акт за отворање, настапувал бендот на Горан Бреговиќ, Јутро, претходник на Бијело Дугме.[40] На 28 август 1977 година се одржал спектакуларен концерт на рок групата Бијело Дугме. Со посетеност од над 100.000, се смета за еден од најважните настани во историјата на југословенскиот рок,[1] општествен феномен кој со текот на времето се разви во мит. Организирана е по идеја на новинарот и рок критичар Петар Пеца Поповиќ, да ја промовира, на време опуштената кариера, на Бијело Дугме. Присуството било бесплатно, а официјален повод бил заминувањето на Бреговиќ на отслужување на армиската должност. Аудио снимките биле делумно искористени за албумот во живо на бендот, Koncert kod Hajdučke česme („Концерт кај Хајдучка чешма“).[40]
Воени гробишта
По жестоките борби во Првата светска војна, германската окупаторска војска го освои Белград во октомври 1915 година. Германскиот командант, генералфелдмаршалАугуст фон Мекенсен, наредил загинатите војници да бидат погребани на ридот над Баново Брдо. Зачуден од храброста на српските војници кои го бранеле градот, Мекенсен наредил српските мртви војници да бидат погребани во центарот на гробиштата: телата на 36 српски војници од 7-от пешадиски полк, еден британски и еден француски војник биле опколени од телата на 2.600 германски војници. Овој чин ги изненадил дури и подредените офицери на Мекенсен. Над секој гроб имало крст со податоци за покојникот, од нивните воени писма. Подигнал и три споменици. Два биле за германските војници, додека третиот, во облик на едноставен камен блок, на српски и германски јазик вели: „Тука почиваат српските херои, 1915 година“.[41]
Кога германскиот император Вилхелм II пристигнал во Белград во 1916 година, германските војници му изградиле голема камена клупа. Така, како споменик, тој е направен од мермер што општина Белград го купила во 1911 година, а кој бил планиран за реконструкција на централниот градски плоштад Теразије и фонтаната Теразие. Клупата била поставена на точката на ридот од каде што царот можел да го види целиот Белград долу.[41]
До 21 век, гробиштата многу се влошија. Еден споменик на германските војници е во лоша состојба и се претпоставува дека српските војници биле пренесени во заедничката костурница за војниците од Првата светска војна на Новите гробишта во Белград. Другиот германски споменик денес е во дворот на приватно училиште, додека Белград повеќе не е видлив од самото место бидејќи шумата Кошутњак се проширила и целосно ја зафатила областа. Единствениот преостанат видлив белег на самите гробишта е дел од оградата.[41]
Под-населби
Голф
Филмски Град
Пионирски град
Пионирски град е поднаселба на Кошутњак, во нејзиниот југоцентрален дел, кој припаѓа на општина Раковица. Тоа е мала викенд-населба, без постојано население, западно од населбата Филмски Град. Името пионирски град на српски значи „пионерски град“.
Првите објекти биле изградени во периодот на германската окупација во Втората светска војна. Противвоздушната единица на Луфтвафе била поставена во областа во 1943 година. Војниците изградија мали куќи во алпски стил на гребените, со типични корнизи и баварски прозорци. Во околината ископале бројни подземни бункери кои денес се распаѓаат и претежно се покриени со прекумерен раст. Оние кои се надвор од шумите повремено повторно се откриваат за време на градежните работи. По војната, архитектот Ратко Татиќ ја развил населбата.[42]
Пионирски град се простира на површина од 36,5 хектари, и е нестанбена населба целосно опкружена со шумите на Кошутњак. Има 9 павилјони со вкупна површина од 200 m2. Тие биле организирани како Пионирски град во 1947 година и, како што кажува името, требало да бидат детски рекреативен центар. Објектите во населбата вклучуваат ресторан Озон, два бунгалови кои служат како градинка и терени на отворено за кошарка, мал фудбал, ракомет, тенис, атлетика и џогирање. Во бетонската сала има затворени терени за мал фудбал и сквош, прв и единствен во Белград. Голема зграда има површина од 6.000 m2 и содржи ресторан, кабинети, училници, диско и уметнички ателјеа. Во рамките на зградата има и амфитеатар со 600 седишта, кој беше изнајмен за Големиот брат, српската верзија на реалното шоу Големиот брат; за талент шоуто Операција Триумф; и за квиз шоуто Ја сакам Србија, српската верзија на Ја сакам мојата земја. Во својот најславен период, Пионирски град имаше 100.000 посетители годишно, но ја загуби својата рекреативна функција кога бегалците од југословенските војни беа сместени во седум павилјони од 1990-тите до 2010-тите. Комплексот беше делумно реновиран на почетокот на 2010-тите: поправени се улични светилки, преуредени зелените површини и поставени спомен-плочи.[43][44] Процесот на чекор-по-чекор реконструкција започна во 2014 година. До 2017 година е реновирана салата и спортските терени, урната е куќата на „Големиот брат“ и се испразнети сите објекти во очекување на реконструкција во 2018 година. Бројот на деца кои ги посетуваа просториите во текот на годината порасна на 12.000 во 2016 година.[45]
↑Branko Bogdanović (1 December 2019). „Knez bez kape“ [Prince without hat]. Politika-Magazin, No. 1157 (српски). стр. 28–29.
↑Daliborka Mučibabić (14 June 2020). Нови изглед спомен-обележја у Кошутњаку за три месеца [New appearance of the Košutnjak memorial in three months]. Politika (српски). стр. 15.
↑Biljana Đorđević Mironja (21 July 2018). „Андрићев ратни излет“ [Andrić's war picnic]. Politika-Kulturni dodatak, year LXII, No. 15 (српски). стр. 01.
↑ 17,017,1Branka Vasiljević (22 June 2019). Неспоразуми због градње у Кошутњаку [Misunderstandings surrounding construction in Košutnjak]. Politika (српски). стр. 12.
↑Branka Vasiljević (27 February 2020). Стабла у Кошутњаку посечена да би8 се шума обновила [Trees in Koшutnjak cut so that forest can rejuvenate]. Politika (српски). стр. 16.
