Қазақ тілінің диалектілері

Қазақ тілі таралған аймақтар.

Қазақ тілінің диалектілері (قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتىلەرى, Qazaq tiliniñ dïalektileri) — белгілі бір аймақтарда таралған қазақ тілінің түрлері. Тілтанушылардың арасында кең таралған пікір бойынша, қазақ тілі батыс, оңтүстік және солтүстік-шығыс деген үш диалектіден тұрады. Әдеби қазақ тілі Абай Құнанбайұлы мен Ыбырай Алтынсарин өз шығармаларын жазған солтүстік-шығыс диалектісінің негізінде қалыптасқан.

Зерттелу тарихы

Қазақ тілінің таң қалдырарлық біркелкілігінің кесірінен ұзақ уақыт бойы оның диалектілерге бөлінген-бөлінбегендігі даулы мәселе болып келді^[1]. Қазақ тілінде диалектілердің жоқтығы туралы В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, Н. И. Ильминский, А. М. Позднеев, С. Е. Малов және тағы да басқа зерттеушілер жазған болатын.

Қырғыздардың (қазақтардың) тілі өзінің бастапқы, таза түркі сипатын сақтап қалған. Қырғыз сахарасының кең аумағында қырғыз-қайсақтардың тілі диалектілерге бөлінбейді: Еділ мен Ертісте бір ғана тіл. Қарақырғыздардың (қырғыздар) тілі қырғыз-қайсақтардың тіліне өте жақын, бірақ одан фонетикалық тұрғыдан айырмашылықтары бар.

Түпнұсқасы  (орыс.)  

Язык киргизов (казахов) сохранил свой первоначальный, чисто тюркский характер. На всем обширном пространстве Киргизской степи язык киргиз-кайсаков не распадается на диалекты: на Волге и на Иртыше он один и тот же. Язык каракиргизов (киргизов) весьма близок к языку киргиз-кайсаков, но отличается от него фонетически.

— Яновский А. Е. Киргизы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Қазақ тілтанушыларының тарабынан да қолдау тапқан қазақ тілінің диалектсіздігі туралы пікір 1937—1938 жылдары қазақ тілі диалектілерін анықтауға арналған алғашқы экспедициялар құрылғанға дейін басым болып келді. Ұзақ уақыт бойы бұл мағлұматтар өңделмеген қалпында қала берді. Тек 1946 жылы қазақ диалектологиясы туралы Жұмат Досқараев пен Сәрсен Аманжолов жазған алғашқы мақалалар пайда болды. Ұлы Отан соғысынан кейін Сәрсен Аманжоловтың «Қазақ диалектологиясы туралы» тақырабы бойынша докторлық диссертациясы жазылды, 1951 жылы шағын диалектологиялық жинақ жарыққа шықты, 1954 жылы Жұмат Досқараевтың «Қазақ тілінің облыстық лексикасының материалдары» деген жұмысы баспаға тапсырылды, 1953—1954 жылдары «Тілтану мәселелері» (орыс. «Вопросы языкознания») журналында Аманжолов пен Досқараевтың диалектілер туралы мақалалары шықты^[2].

1952 жылдың наурыз айында Николай Маррдың «яфеттік теориясының» күл-талқанын шығару науқанына байланысты Алматы қаласында тілтанушылардың пікірталасы ұйымдастырылды^[3]. 1953 жылы КСРО ғылым Академиясының түркі тілдері секторының атынан «Тілтану мәселелері» журналының беттерінде Эрванд Севортян (1901—1978) Маррдың теориясын жақтаушы қазақ тілтанушыларын қатты сынға алды. Қазақ тілтанушыларының қате пікірлерінің арасында қазақ тілінде диалектілердің бар екенін жоққа шығару мен диалектілік құбылыстарды «бұрмалану» деп квалификациялау аталды^[3].

Қазақ тілінің «жергілікті өзгешеліктері» туралы тақырыпты алғаш қозғаған ғалым — Жүсіпбек Аймауытов (1889—1931)^[4][5]. «Еңбекші қазақ» газетінде 1926 жылы шыққан «Тіл туралы» мақаласында Аймауытов «қазақтың әр елінде, әр гүбірнесінде өздері ғана қолданатын, өзге елдер білмейтін тілдер бар. Мұны ғылым тілінде жергілікті тіл (провинциализм) деп атайды», — деп жазған екен. Әрі қарай ол Бөкей Ордасы қазақтарының тілінде татардың, арабтың, парсының, орыстың әсері, Жетісу мен Сырдария қазақтарында өзбектің, Қостанай тұрғындарында орыс, ноғайдың, Семей, Ақмола қазақтарында да араб, орыс тілдерінің әсері бар екенін тұжырымдаған^[6].

Диалектілердің пайда болуы

Қазақ тілінде диалектілердің пайда болу себебін Сәрсен Аманжолов осы өңірлерді бағзы заманда мекен еткен ру-тайпалармен байланыстырады. Алайда, академик Нығмет Сауранбаевтың айтуынша, диалектілерді жүздің не рудың тілінен пайда болған деу қате пікір, олар XV ғасырда қазақ тілі қалыптасқаннан кейін, халық өміріндегі қоғамдық-әлеуметтік, шаруашылық-мәдени өзгерістердің себебінен пайда болған құбылыс екен^[6].

Классификациялау

Батыс аймақтардың қазақтары қантты (парсы: قند/qand‎) секер не шекер (парсы: شکر/šakar‎) деп атайды.

Бір-бірінен азғантай ғана айырмашылықтары бар^[7][8] қазақ тілі диалектілерінің арасында нақты шекара жоқ^[9] (немесе әлі күнге шейін анықталмаған^[10]). Зерттеушілер бұны осы тілде сөйлейтіндердің жоғары мобильділігімен түсіндіреді^[11][12]. Тек әдеби тілдің емес, ауызекі халық тілінің тұтастығына шексіз қазақ даласының географиялық ерекшеліктері әсер еткен болуы мүмкін^[13]. Бірақ Сәрсен Аманжолов қазақтардың арасында еркін көшіп-қону дегеннің мүлдем болмағанын, басқа рулардың меншігіндегі жерлермен жүру қанды қақтығыстарға әкеп соқтыратындығын алға тартып, халықтың еркін қарым-қатынасына жағдай болмағанын тұжырымдаған^[14].

Негізгі диалектілер

Қазақ тілінде негізгі үш диалекті бар (бұл пікірді қазақ диалектологиясының негізін қалаушылардың бірі Сәрсен Аманжолов ұстанған) — батыс, оңтүстік және солтүстік-шығыс диалектілері^{[15][8][16][7]}. Бұл диалектілер түрікмен тілі диалектілері сияқты ру-тайпалық құрылым бойынша емес, қарақалпақ және қырғыз тілдерінің диалектілері секілді аумақтық принцип бойынша анықталады^[17]. Кейбір зерттеушілер қазақ тіліне өте жақын саналатын қарақалпақ тілін қазақ тілінің бір диалекті ретінде қарастырады^{[18][19][20][21][22]} (әсіресе оның солтүстік-шығыс диалектісін^[23]). Кейде қазақ тілі диалектілерінің қатарына өзбек тілінің қыпшақ диалектісі^[24] мен құрамалықтардың тілі де жатқызылады^[25].

Жұмат Досқараев пен Нығмет Сауранбаев қазақ тілі оңтүстік-шығыс және солтүстік-батыс деп белгіленген екі диалектіден тұрады деп есептеген. Шора Сарыбаев Сәрсен Аманжоловтың пікірімен келісіп, бірақ солтүстік-шығыс диалектіні солтүстік және шығыс деп екі субдиалекті ретінде қарастырған. Қазіргі кезде қазақ тілінде батыс, оңтүстік, шығыс және орталық-солтүстік деген төрт диалекті бар деген пікір таралған^[26].

Қытай және Моңғолия қазақтарының тілі

Тағы қараңыз: Қытайда тұратын қазақтар

Қытай мен Моңғолия қазақтарының тіліне біршама ерекшеліктер тән^[19]. Қытай қазақтарының тілі қытай тілінің (мандарин) аз ғана әсеріне ұшыраған^[11], сонымен қатар Қытай мен Қазақстанда тұратын қазақтардың көп уақыт бойы оқшау өмір сүруінің кесірінен кей терминдердің қолданылуында айырмашылықтар байқалады. Мысалға, Қазақстанда таралған дәрігер сөзінің орнына Қытай қазақтары шипагер сөзін қолданады^[27]. 1982 жылғы санаққа сәйкес, Қытайда 830 мың қазақ солтүстік-шығыс диалектісінде сөйлесе, 70 мыңы оңтүстік диалектіде сөйлеген екен^[8].

Қарақалпақстан қазақтарының тілі

Қазақтардың қарақалпақтармен бірге ұзақ уақыт бойы бірге тұруының себебінен олардың тілі жергілікті қазақтар тілінің лексикасы, фонетикасы мен грамматикасына әсер еткен. Өз кезегінде қазақ тілінің себебінен қарақалпақтардың тілінде дәл осындай өзгерістер орын алған^[28]. Қарақалпақ әдеби тілінің сөздері қазақтардың тіліне еніп, қазақ тілінің байырғы сөздерімен бірге қолданылады. Кейбір әдеби қазақ тілінің сөздері бұл көршіліктің кесірінен қосымша мағыналарға ие болған^[29].

Қарақалпақстанның Қоңырат ауданында жүргізілген зерттеулерге сәйкес, қазақ тілін оқып-үйреніге жағдай жасалған қазақтар тілінің қазіргі заманғы нормативті қазақ тілінен еш айырмашылығы жоқ екен, ал ауылдарды мекен еткен қазақтардың тілі бөгде тілдердің әсеріне ұшыраған^[30].

Қарақалпақстан қазақтарының тіліне енген сөздер[31]	Әдеби қазақ тілі
зәңгі, баспа, теппе	баспалдақ, басқыш
қаридар, мүтаж, қардар	мұқтаж
бардамлы, құрғын	күйлі
шише	шыны, бөтелке, шөлмек
ділмар	шешен
пошақ: 1. қауын-қарбыз тұқымдары 2. қауын-қарбыз қабығы	1. шопақ 2. қабық

Әдеби қазақ тілі

Қазіргі заманғы қазақ әдеби тілі Абай Құнанбайұлы мен Ыбырай Алтынсарин шығармаларын жазған солтүстік-шығыс диалектісінің негізінде құралған^[32][11][18]. Басқа диалектілерде ч дыбысы сақталғанымен, әдеби тіл ч → ш және ш → с дыбыстарының ауысуы орын алған диалектіге негізделген^[33]. Географиялық алшақтығына байланысты солтүстік-шығыс өңірінің тілінде басқа аймақтардың диалектілерімен салыстырғанда араб және парсы тілдерінің әсері азырақ байқалады^[7]. Кейде басқа аймақтардың сөздері солтүстік-шығыс диалектісінде анықтамасы болмаған жаңа құбылыстарды атау үшін әдеби тілге енгізіледі^[34].

Дереккөздер

1. В. И. Абаев Скифо-европейские изоглоссы — 1965. — Б. 121. — 166 б. — ISBN 9785458555562.
2. Н. Т. Сауранбаев, 1955, б. 43
3. Об ошибках казахских языковедов, 1953 Дереккөз қатесі: Invalid <ref> tag; name "Об ошибках казахских языковедов—1953——" defined multiple times with different content
4. Е. Жанпейісов Жүсіпбек. Тіл туралы // Тілтаным. — 2001. — № 3.
5. О. Нақысбеков Ж. Аймауытұлының диалектология туралы негізгі ойлары // «Қазақ тілі тарихы мен диалек­тологиясы» атты ғылыми теориялық конференция материалдары — 2001.
6. Гүлфар Мамырбекова Академик Нығмет Сауранбаев және қазақ тілінің диалектологиясы // Ана тілі. — «Қазақ газеттері» ЖШС, 13 ақпан 2014.
7. L. A. Grenoble Language Policy in the Soviet Union — Springer Science & Business Media, 2006. — P. 150. — 240 p. — ISBN 9780306480836.
8. Kazakh  (ағыл.). Ethnologue. Тексерілді, 2 сәуір 2015.
9. Г. И. Кульдеева Антропонимическая система современного казахского языка: монография — ДАС, 2001. — Б. 122. — 239 б.
10. Проблемы диалектной лексикологии и лингвистической географии — Рауан, 1991. — Б. 191. — 239 б.
11. Keith Brown, Sarah Ogilvie Concise Encyclopedia of Languages of the World — Elsevier, 2010. — P. 589—591. — 1310 p. — ISBN 9780080877754.
12. E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson Encyclopedia of language & linguistics — SIL International, 2006. — P. 174. — 966 p. — ISBN 9780080442990.
13. Малов С. Е., 1941, б. 97
14. С. А. Аманжолов, 1959, б. 150
15. С. А. Аманжолов, 1959, б. 169
16. S. A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas — Walter de Gruyter, 1996. — Т. 3. — P. 933. — 1627 p. — ISBN 9783110134179.
17. Wolfgang Weissleder The Nomadic Alternative: Modes and Models of Interaction in the African-Asian Deserts and Steppes — Walter de Gruyter, 1978. — P. 142. — 423 p. — (World Anthropology). — ISBN 9783110810233.
18. Ferhat Karabulut, 2003, p. 11 Дереккөз қатесі: Invalid <ref> tag; name "Ferhat Karabulut—2003——11" defined multiple times with different content
19. Sociolinguistics, 2006, p. 1893 Дереккөз қатесі: Invalid <ref> tag; name "Sociolinguistics—2006——1893" defined multiple times with different content
20. Kazakh  (ағыл.). UCLA Language Materials Project. Тексерілді, 4 сәуір 2015.
21. W. K. Matthews, 2013, p. 75
22. Central Asia, 130 Years of Russian Dominance: A Historical Overview / Edward Allworth — Duke University Press, 1994. — P. 64. — 650 p. — (Central Asia book series). — ISBN 9780822315216.
23. James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires — Greenwood Publishing Group, 1994. — Б. 344. — 840 б. — ISBN 9780313274978.
24. Christopher Moseley Turkic language family // Encyclopedia of the World's Endangered Languages — Routledge, 2008. — 688 p. — ISBN 9781135796402.
25. Uralic and Altaic Series — Indiana University, 1963. — Т. 26. — Б. 35. — (Uralic and Altaic Series).
26. Қазақ тілі. Энциклопедия — Алматы, 1998. — 509 б. — ISBN 5-7667-2616-3.
27. Айжан Көшкенова Сұлтан Жанболат, профессор, жазушы: Ұлттың тілі мен жазуы ортақ болмай, біртұтас болуы қиын. — «Айқын» газеті.
28. Асанова Ж. Е., 2011, б. 5
29. Асанова Ж. Е., 2011, б. 6
30. Куттымуратова Ы. А. Изучение лексики казахского говора Кунградского района в лингвогеографческом аспекте. — Вестник Челябинского государственного университета, 2011. — № 13. — б. 84—86.
31. Асанова Ж. Е., 2011, б. 5—7
32. С. А. Аманжолов, 1959, б. 169, 232
33. Н. З. Гаджиева К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов // Теоретические основы классификации языков мира — М, 1980. — Б. 100—126.
34. С. А. Аманжолов, 1959, б. 155

Әдебиет

• С. А. Аманжолов Вопросы диалектологии и истории казахского языка, Часть 1 — Алма-Атинский гос. педагог. ин-т им. Абая, 1959.
• С. А. Аманжолов Вопросы диалектологии и истории казахского языка — 2-е. — Алматы: Санат, 1997.
• Сауранбаев Н. Т. Проблемы казахского языкознания: избранные труды — Изд-во Наука Казахской ССР, 1982. — 349 б.
• Сарыбаев Ш. Ш. Вопросы истории и диалектологии казахского языка — Алматы, 1960.
• Сарыбаев Ш. Ш. Диалектологический атлас казахского языка // Советская тюркология. — М - 1972 ж.. — № 3. — б. 85—92.
• Ван Лицзэн Введение в диалектологию казахского языка — Пекин: 民族出版社, 2000. — 96 б. — ISBN 7-105-04044-0.
• Ж. Болатов Восточная группа говоров казахского языка и ее отношение к литературному языку — Алматы, 1970.
• С. Омарбеков Сравнительный анализ ареальных черт казахских говоров в сфере консанантизма — Алматы, 1987.
• Казахская диалектология — 1-е. — Алматы: Ғылым, 1965. — 292 б.
• История и диалектология казахского языка — Алматы: Арыс, 2001. — 320 б. — ISBN 9965-447-89-6.
• Г. Калиев Казахская диалектология — Алматы: Мектеп, 1967. — 172 б.
• Сарыбаев Ш. Ш. Казахская диалектология — 3-е. — Алматы: Атамұра, 1991. — 200 б. — ISBN 5-630-00008-Х.
• Н. З. Гаджиева Проблемы тюркской ареальной лингвистики: среднеазиатский ареал — М: Наука, 1975. — 302 б.
• Ferhat Karabulut Relative clause contructions in Kazakh — University of Wisconsin—Madison, 2003. — 286 p.
• А. Т. Кайдаров, Р. Сыздыкова, Ш. Ш. Сарыбаев Развитие казахского советского языкознания — Изд-во «Наука» Казахской ССР, 1980. — 242 б.
• Н. Т. Сауранбаев Диалекты в современном казахском языке // Вопросы языкознания. — М: Изд-во Академии наук СССР, 1955. — № 5. — б. 43—51.
• Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society — Walter de Gruyter, 2006. — 2622 p. — ISBN 9783110184181.
• W. K. Matthews Languages of the USSR — Cambridge University Press, 2013. — 192 p. — ISBN 9781107623552.
• James B. Minahan Ethnic Groups of North, East, and Central Asia: An Encyclopedia — ABC-CLIO, 2014. — 345 p. — ISBN 9781610690188.
• Об ошибках казахских языковедов // Вопросы языкознания. — Изд-во Академии наук СССР, 1953. — № 2. — б. 111—120.
• Айтбаев У. А., Абдрахманов С. А. Диалектологический словарь казахского языка — Алматы: Арыс, 2008. — 800 б.
• Малов С. Е. К истории казахского языка // Известия Академии наук Союза ССР. — 1941. — № 3.
• Асанова Ж. Е. Лексические особенности языка казахов Каракалпакстана // Вестник Челябинского государственного университета. — 2011. — № 37. — б. 5—7.