Абыз – діни жоралғыларды басқарып, болжам жасап, жорамал айтатын беделді тұлға. [1].
Абыздың ел басқару жүйесіндегі жəне тіршілік қамына байланысты алуан түрлі салттар мен ғұрыптарды, наным-сенімдер, жосындарды атқарудағы айрықша рөлі оның қоғамдағы аса беделді əлеуметтік тұлға болуына ықпал етті. Абыз əскери жорықтарда ұрыс барысына əсер ету, оған күш дарыту жəне қарсы жақтың күшін əлсіретуге бағытталған арнайы магиялық шараларды атқарған. Aбыздардың негізгі қызметі – хан, қолбасшы төңірегінде болып сəуегейлік, болжаушылық жасау.
Деректерге қарағанда, абыздар жеке-дара əлеуметтік діни категория ретінде ерте орта ғасырда қалыптасқан. Алайда қазақ қоғамында абыздар атқаратын міндеттерді көп ретте бақсы, жырау, жауырыншы, жадышы да атқара берген. Фольклоршы Е.Тұрсынов байырғы əскери болжаушы-абыз қызметін кейіннен жырау типі алмастырған дейді. Қазақта абыздардың қызметі аса күрделі сипатта болған. Бұған Абайдың төмендегі сипаттамасы дəлел бола алады.«Құтайба атты кісі Қашқарға шейін келіп, халықты исламға көндіргенде бұлар мұсылман болдық депті. Сөйтсе де, бұрыннан бақсы-балгерлерге иланып, отқа, шыраққа табынатын əдеттерімен исламды тез түсініп кете алмапты. Ол кезде шала-пұла хат таныған кісісі болса, оны «абыз» дейді екен. Ол абыз демек, əуелде шаман дініндегілердің өз молдасына қоятын аты екен». Ежелгі бақсы-жыраулардың бір тобы абыз деп аталған - дейді академик Ə.Х.Марғұлан (Нысан абыз, Құрманбай абыз, Сабырбай абыз, тағы басқалар).
Абыздың ерекшелігі ескі заманның хаттарын, жазылған сөздерін тани білген, тасқа, ағашқа, теріге түсірген жазуларын оқи білген. Далада тасқа түсірген жазулар кездессе, қазақтар оны пəлен абызға көрсет деп отыратын болған. Қазақта «киіз кітап» дейтін ұғым абыз аттарымен байланысты. «Абыздар бір жерде отырмайды, ылғи тау-тасты аралап, тасқа жазу түсіріп, ескі жазуларды оқып жүреді, жирен атқа мініп ел қыдырып, қобыз тартып, сарын айтып, сəуегейлік құрып жүретін болған. Қазақ абыздарының бір ерекшелігі олар сахарада əр заманда үстем болған салт-сананы біріктіріп (тəңірі, будда діні, мани), олардың аралас (синкретті) түрін қолданған», – деп жазaды Ə.Марғұлан.
Мəшһүр Жүсіп Көпейұлының жинаған дерегінде əйгілі Наурызбай төреге Иман абыз айтты дейтін төмендегідей жыр жолдары қалған:
- Арқаны жүзі сары орыс алар,
- Қудалап қара топырақ қоныс алар.
- Сары қазы, сары қымыз, нан орнына,
- Картоп жеп қатын бала бір қуанар.
- Бұзау-торпақ, тайыншаға,
- Жүк артылар деп еді.
- Қарап тұрған жігітке,
- Қыз артылар деп еді.
- Көкек айы болғанда,
- Кемпір күйлер деп еді.
- Егіншінің қатыны,
- Байын билер деп еді.
- «Тоған басы мұрап» – деп,
- Арық шығар деп еді.
- Сол арықтың ішінен,
- Ыңғайы жоқ жаманның,
- Пышағы мен шақпағы,
- Қалып шығар деп еді.
- Бес қойға алған өгізді,
- Тегін дерсің деп еді.
- Жалаңаяқ сарттарды,
- «Бегім!» дерсің деп еді.
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармасында Нысан абызды төмендегідей суреттеп, қазақ қоғамындағы абыздың əлеуметтік-рухани болмысын суреттеп мен рөлін берген:
- Ол кезде балгер болған Нысан абыз,
- Шын дəулескер бақсының өзі нағыз.
- Жыны айта ма, кім білсін, шыны айта ма,
- Айтқаны келеді деп қылады аңыз.
Қазақ даласына ислам дінінің орнығуына байланысты халық арасында Құран Кəрімді жатқа білетін жəне бақсылықтың ұшқыны бар көріпкел, білгір адамды да абыз деп атаған. М.Əуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасында Нысан абыз қобыз тартатын əулие, көріпкел ретінде сипатталады. «Қазақ əдебиетінің тарихы» деген еңбегінде абыз сөзінің арғы тегі «хафиз» деген араб сөзінен енгенін, бұл ұғымның бақсылық құлдырағанда пайда болған синкретті ұғым екенін атап өткен. «Кей уақытта мұсылманшылық пен ескіліктің бітім қылған да жері бар. Ел əуелгі кезде мұсылманшылықты ұстаса да, мұсылманның молдасынан өзінің бақсысын артық көрген. Бақсыда үлкен қуат болып, елдің ықыласын өзіне тартып, билеп отырған. Сондықтан кей жерлерде бақсыға мұсылман əулиелерінің сипатын алып келіп, жамағаны бар. Мысалы, ескі замандарда абыз дегендер болған. Абыз деген сөз арабша «хапыз» деп шығады. Ізгі, əулие деген сөз. Бақсы өзі əулие орнында күтулі болады. Мінеки, бұл ескілік пен жаңаның жасаған бітімі», – дейді М.Əуезов.
Қазақтың абыз ұғымы арабтың «хафиз» деген сөзінің түрленген нұсқасы. Хафиз (арабша حافظ – Һафез, көпше түрі حفاظ – Һоффаз), ал, парсы тілінде сақтаушы, еске жаттау қабілеті жоғары жан, өлең мен Құран Кəрімді жатқа айтушы деген мағынаны білдіреді. Ондай білімпаз адамдар Құранды жатқа айтып, даңққа бөленген.
Мəшһүр Жүсіп Көпейұлының суреттеуіндегі сол кезеңдегі абыздардың образы өзінің дəлдігімен ерекшеленеді: «Біздің бала күнімізде Иманқұл молда осы сөзді сөйлеп отырушы еді: «Оспанқұл əшдүрден сексен төрт бала оқыған едік. Ол кісіден сабақ алғанның бəрі абыз атанды», – деуші еді. Өтеміс абыз, Елен абыз, Мəстек абыз, Керей Жанай абыз, Керейіт Шонай абыз, Ақкөл абыз. Ол күндегі абыздарды айта берсе, ұшы-қиыры жоқ. Сонда қожаның оқытатұғын оқуы, абыздардың бар үйренген сабағы бес Құран, намаз сабағы. Абыз атанғанның мəнісі бес Құранды жатқа біліп, бес намазды артынан əдет қылып оқығандығы»..[2]
Дереккөздер
- ↑ Марғұлан Ə. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы: Жазушы, 1985;
- ↑ Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
