Пенджаби немесе шығыс панджаби (pañjabī; пандж. ਪੰਜਾਬੀ, бат-пәндж.پنجابی; қазақтілді әдебиетте пенджаби, пенджаби тілі, пенджаб тілі) — пенджаби және джат халықтарының тілі. Үнді-еуропалық тілдер семьясының үнді-арий тілдеріне жатады. Үндістанның ресми тілдерінің бірі.
Пәкістанның шығыс бөлігінде, сондай-ақ Үндістанның солтүстік-батыс және басқа аймақтарында (негізінен Пенджаб штатында, сонымен қатар көршілес Харьяна және Химачал-Прадеш штаттарында) таралған. Үндістанда шамамен 28—29 миллион адам сөйлейді. Пенджаби тілінде сөйлейтін ең ірі қалалар: Амритсар, Чандигарх, Джаландхар, Патиала .
Пәкістанда 2008 жылғы халық санағы бойынша 76 миллионға жуық адам пенджаби тілінде сөйлейді. Атап айтқанда, Пенджаби тілінде Лахор тұрғындарының 86% және Исламабад тұрғындарының 71% сөйлейді.
Сонымен қатар, панджаб тілінде сөйлейтін шетелдіктер Үндістан мен Пәкістаннан тыс жерде тұрады.
Пенджаби тілінде сөйлейтіндердің жалпы саны өзгеруі мүмкін, өйткені кейбір ғалымдар оған тәуелсіз тілдер ретінде танылған Сираики, Догри және Потхохариді (Патиаладағы Пенджаби университеті) қосады.
Панджаби сөйлеушілер санының кемуі тәртібімен елдер тізімі
Пенджаби тілі бірнеше стандартты диалектілерге бөлінеді.
Маджи диалектісі (mājhī) әдеби пенджаби тілінің негізі. Маджи диалектілеріне амритсари (Амритсар қаласының ауданы), лахаури (Лахор, Сиалкот, Шакаргарх аудандары және ішінара Гужранвала аумағында), гурдаспури кіреді.
Джалландари, хошиарпури және капуртали диалектілері бар Доаби диалектісі (dōābī).
Малваи немесе мальваи диалектісі (mālwāī; Фирозпура, Лудхианы, Тава, Данаула ауданы).
Сонымен қатар, Ю. А. Смирнов дәстүрлі классификациядағы стандартты диалекттермен бірге қарастырылатын өтпелі (панжаби және батыс пенжаби тілдері арасындағы) диалектілерді анықтайды.
Бхаттиани диалектісі (bhatthiāni; Фирозпур ауданы).
Жазуы
Бастапқыда пенджаб тілінде арнайы ланда жазуы қолданылды. XVI ғасырда жазудың жаңа түрі пайда болды — гурмухи, бастапқыда сикх культінің мүдделеріне арналған. Гурмухи тонды білдіретін және әріпті буындық сипатқа ие және Үндістанда кең таралған. Пәкістанда — шахмухи жазуы.
Тілдік ерекшелігі
Фонетика
Оның төрт реңктері бар: тегіс, жоғарылау, жұтқыншақ түсу және таза түсу, семантикалық және грамматикалық рөл атқарады. Тондар тілге тән емес және басқа арий тілдеріне тән емес; олар дауысты дыбыстардың әртүрлі дауыссыз дыбыстармен тіркесіп айтылуын қайта қарастыру нәтижесінде пайда болды. Пенджаб тілі флекционды-аналитикалық.
Дауысты дыбыстар
Бұрын.
Кернеусіз алды.
Орта.
Кернеусіз артқ.
Артқы
Жоғарғы.
ਈ ī /iː/
ਊ ū /u/
Орташа жоғарғы.
ਐ ē /eː/
ਇ i /ɪ/
ਉu /ʊ/
ਔ ō /oː/
Орт.
ਅ a /ə/
Орташа төмен
ਏ e /ɛː/
ਓ o /ɔː/
Төмен
ਆ ā /aː/
Дауыссыз дыбыстар
Еріндік
Еріндік-езулік
Езулік
Альвеолярлы
Ретрофлексті
Постальвеолярлы, /Палатальды
Велярлы
Жұтқыш
Жарылғыш
ਪp
/p/ ਫ ph /pʰ/
ਬ
b /b/
ਤt
/t̪/ ਥ
/t̪ʰ/
ਦ
d
/d̪/
ਟṭ /ʈ/ ਠṭh /ʈʰ/
ਡḍ /ɖ/
ਕk /k/ ਖkh /kʰ/
ਗ g /g/
Африкаттар
ਚ c /tʃ/ ਛ ch /tʃʰ/
ਜ j /dʒ/
Мұрын
ਮм /м/
ਨ n /n/
ਣṇ /ɳ/
ਙ ñ /ɲ/
ਞ ṅ /ŋ/
Фрикативтер
ਫ਼ f
/f/
ਸ s /s/
ਜ਼ z /z/
ਸ਼ ś /ʃ/
ਖ਼ x /x/
ਗ਼ ġ /ɣ/
ਹ h /h/
Жалғыз соққылы
ਰ r /ɾ/
ੜ ṛ /ɽ/
Аппроксиманттар
ਵv /ʋ/
ਯ y /j/
Бүйірлік аппроксиманттар
ਲ l /l/
ਲ਼ḷ /ɭ/
Морфология
Грамматикалық белгілері: дамыған жағдай жүйесі, кейбір сын есімдерді тек предикат қызметінде ғана өзгертетін, субъективті, жанама-объективті және қатынастық жағдайлардың болуы. Пенджабидің ең көне ескерткіші —сикхтердің қасиетті кітабы «Адигрант» (немесе «Грант Сахиб») XII —XVII ғасырлардағы шығармалар сериясы.
Синтаксис
Пенджаби тіліндегі стандартты сөз тәртібі — SOV (Subject-Object-Verb)[5]. Пікірлер сөздер арасындағы қатынасты білдіру үшін қолданылады[6] .
Смирнов Ю.А. Грамматика языка панджаби — М., 1976.
Смирнов Ю.А. Язык ленди — М., 1970.
Смирнов Ю. А., Обнаружение четвёртого тона в языке панджаби и фарингализованного характера другого, известного тона, «Уч. зап. Гос. института международных отношений», 1971, в. 7.
Gill Н. S., Gleason Н. A. A reference grammar of Panjabi — Hartford, 1963.