საერთაშორისო კერძო სამართალი — სამართლის დარგი, რომელიც სწავლობს, თუ რომელი ქვეყნის სამართალი უნდა იქნეს გამოყენებული უცხო ელემენტით დატვირთული კეროძსამართლებრივი ურთიერთობის დროს[1]. საერთაშორისო კერძო სამართალი არის შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის შემადგენელი ნაწილი და არ განეკუთვნება საერთაშორისო საჯარო სამართალს. საერთაშორისო კერძოსამართლებრივი ურთიერთობები კერძოსამართლებრივი ურთიერთობებია, ტერმინი „საერთაშორისო“ კი მიუთითებს სამართლებრივი ურთიერთობისას უცხო ელემენტის არსებობაზე. არსებობს იმდენი საერთაშორისო კერძო სამართალი, რამდენი სახელმწიფოცაა მსოფლიოში[2].
საერთაშორისო კერძო სამართალს სხვაგვარად კონფლიქტურ ან კოლიზიურ სამართალსაც უწოდებენ. თავად სახელწოდება „საერთაშორისო კერძო სამართალი“ ამერიკელი მეცნიერის, ჯ. სტორის სახელს უკავშირდება. მან 1934 წელს თავის ნაშრომში „კონფლიქტური სამართლის კომენტარები“ (ინგლ. Commentaries on the Conflicts of Laws) პირველად გამოიყენა ტერმინი „საერთაშორისო კერძო სამართალი“ (ინგლ. Private International Law)[3]. ანგლოამერიკული სამართლებრივი სისტემის მქონე ქვეყნებში საერთაშორისო კერძო სამართლის სინონიმად „კონფლიქტური სამართალიც“ (ინგლ. The Conflicts of Laws) გამოიყენება[4].
უცხო ელემენტი
უცხო ელემენტს საერთაშორისო კერძო სამართალში დიდი მნიშვნელობა აქვს, რადგან ურთიერთობა მხოლოდ მაშინ ჩაითვლება საერთაშორისო კერძოსამართლებრივად, როდესაც სახეზე იქნება უცხო ელემენტს შემცველი კერძოსამართლებრივი ურთიერთობა. ასეთი ურთიერთობა შეიძლება იყოს შემდეგ შემთხვევებში[5]:
- სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტი არის უცხო ელემენტის მატარებელი. მაგალითად, საფრანგეთის მოქალაქე დებს ნასყიდობის ხელშეკრულებას საქართველოს მოქალაქესთან;
- სამართლებრივი ურთიერთობის ობიექტი არის უცხო ელემენტის მატარებელი. მაგალითად, საქართველოს მოქალაქე საქართველოს მოქალაქესთან დებს ნასყიდობის ხელშეკრულებას უძრავ ქონებაზე, რომელიც მდებარეობს საფრანგეთის ტერიტორიაზე;
- იურიდიული ფაქტები, რომლებიც უნდა დადასტურდეს, არის უცხო ელემენტის მატარებელი. მაგალითად, პირის უგზო-უკვლოდ აღიარება ან გარდაცვლილად ცნობა დაკავშირებულია უცხო ქვეყნის ტერიტორიასთან.
საერთაშორისო კერძო სამართლის სუბიექტები
საერთაშორისო კერძო სამართლის სუბიექტი შეიძლება იყვნენ როგორც ფიზიკური, ისე იურიდიული პირები.
ფიზიკური პირი
ფიზიკური პირის მიმართ კერძოსამართლებრივ ურთიერთობაში გამოსაყენებელი სამართლებრივი წესრიგის განსასაზღვრა დამოკიდებულია პირის „პერსონალ სტატუტთან“ (გერმ. Personalstatut). პერსონალური სტატუტის განსაზღვრა უკავშირდება ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობის, ქმედუნარიანობასა და მოქალაქეობას[6]. ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობა და ქმედუნარიანობა განისაზღვრება იმ ქვეყნის სამართლით, რომელსაც ეს პირი განეკუთვნება. მოქალაქის სამართლებრივი სტატუსის ცვლილება არ იწვევს ერთხელ უკვე შეძენილი უფლებაუნარიანობისა და ქმედუნარიანობის შეზღუდვას[6][7].
მოქალაქეობა ნიშნავს პირის პოლიტიკურ-სამართლებრივ კავშირს სახელმწიფოსთან, რაც გამოიხატება ურთიერთსანაცვლო უფლება-მოვალეობათა ერთიანობით, ემყარება ადამიანის ღირსების პატივისცემას, მისი უფლებებისა და თავისუფლებების აღიარებას[8]. დოქტრინაში ერთმანეთისგან განასხვავებენ მარტივ და ორმაგ მოქალაქეობას, მოქალაქეობის არმქონე პირთა კატეგორიას. სახელმწიფოთა უმრავლესობა აღიარებს მხოლოდ მარტივი მოქალაქეობის, ანუ ერთი ქვეყნის მოქალაქეობის პრინციპს[9]. ორმაგი მოქალაქეობა გულისხმობს ერთი პირის პოლიტიკურ-სამართლებრივ კავშირს ორ სახელმწიფოსთან, რა დროსაც პირი ერთდროულად ექვემდებარება ორის სახელმწიფოს იურისდიქციას. ასეთი შემთხვევაში, პირის მიმართ გამოსაყენებელი სამართლებრივი წესტიგის განსასაზღვრად გამოიყენება „მჭიდრო კავშირის“ პრინციპი, რომლის თანახმადაც, თუ პირი რამდენიმე ქვეყნის მოქალაქეა, მის მიმართ გამოიყენება იმ ქვეყნის სამართალი, რომელთანაც იგი ყველაზე მჭიდროდაა დაკავშირებული, აქვს ჩვეულებრივი ადგილსამყოფელი ან ეწევა ძირითად საქმიანობას[10]. რაც შეეხება მოქალაქეობის არმქონე პირებს, ეს არის შემთხვევა, როდესაც პირს არ აქვს არც ერთი ქვეყნის მოქალაქეობა. თუ ფიზიკური პირი მოქალაქეობის არმქონეა ან შეუძლებელია მისი მოქალაქეობის დადგენა, მის მიმართ გამოიყენება იმ ქვეყნის სამართალი, სადაც მას აქვს ჩვეულებრივი ადგილსამყოფელი ან ეწევა ძირითად საქმიანობას[11].
იურიდიული პირები
იურიდიული პირის პერსონალური სტატუტის განსაზღვრისთვის სხვადასხვა თეორია გამოიყენება, კერძოდ, დაფუძნების, ადგილსამყოფლის, ექსპლოატაციის ცენტრისა და კონტროლის თეორიები[12]. დაფუძნების თეორიის მიხედვით, იურიდიული პირი მიეკუთვნება იმ ქვეყანას, სადაც დაარსდა, გაიარა რეგისტრაცია. დაფუძნების თეორია აღიარებულია საერთო სამართლის ქვეყნებში[13]. ადგილსამყოფლის თეორიის მიხედვით, იურიდიული პირი მიეკუთვნება იმ ქვეყანას, რომელშიც მისი ცენტრალური ადმინისტრაცია მდებარეობს. ეს პრინციპი აღიარებულია კონტინენტური სამართლის ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა გერმანია, ავსტრია, პორტუგალია, ესპანეთი[14]. ექსპლოატაციის ცენტრის თეორიის მიხედვით, იურიდიული პირის რომელიმე ქვეყნისადმი კუთვნილება განისაზღვრება ამ საწარმოს სავაჭრო-სამრეწველო საქმიანობის ფაქტობრივად განხორციელების ადგილის მიხედვით. ეს თეორია გამოიყენება ახლო აღმოსავლეთის ზოგიერთ ქვეყანაში[15]. კონტროლის თეორიის თანახმად, კომპანია მიეკუთვნება იმ ქვეყანას, რომელსაც მიეკუთვნებიან ამ კომპანიის საკონტროლო პაკეტის მფლობელი დამფუძნებლები[16].
კოლიზიური ნორმა
კოლიზიური ნორმა არის სამართლის ნორმის სპეციფიკური სახე და მოქმედებს მხოლოდ საერთაშორისო კერძო სამართალში. კოლიზიურ ნორმას სხვაგვარად მითითებით ნორმასაც უწოდებენ. იგი გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როცა არსებობს უცხო ელემენტით დატვირთული სამართლებრივი ურთიერთობა. სწორედ ამ დროს უნდა გადაწყდეს საკითხი, თუ რომელი ქვეყნის სამართალი უნდა იქნეს გამოყენებული ასეთი ურთიერთობის დროს[17]. მაგალითად, ქართული სასამართლოს იხილავს დავას უძრავი ნივთის შესახებ, რომელიც მდებარეობს გერმანიაში. ამ შემთხვევაში, სახეზეა უცხო ელემენტი, ვინაიდან სამართლებრივი ურთიერთობის ობიექტი — უძრავი ნივთი მდეგარეობს სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე. ასეთ დროს, თავდაპირველად, უნდა გადაწყდეს დავაზე გამოსაყენებელი სამართალი, კერძოდ, თუ რომელი კანონით — საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით, თუ გერმანიის სამოქალაქო კოდექსით უნდა განიხილოს ქართულმა სასამართლომ საქმე. ვინაიდან დავა წამოიჭრა ქართული სასამართლოს წინაშე, მოსამართლე ამოწმებს „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონს, რომლის მიხედვითაც, ნივთზე უფლების წარმოშობა, შეცვლა, გადაცემა და შეწყვეტა წესრიგდება იმ ქვეყნის სამართლით, სადაც ეს ნივთი იმყოფება. აქედან გამომდინარე, ვინაიდან უძრავი ნივთი მდებარეობს გერმანიის ტერიტორიაზე, ქართული სასამართლო გამოიყენებს ნივთის ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს კანონს, ანუ გერმანიის სამოქალაქო კოდექსს[18].
სხვა ქვეყნის სამართალზე მითითება გულისხმობს ამ ქვეყნის საერთაშორისო კერძო სამართლის გამოყენებასაც[19]. ეს ნიშნავს, რომ თუ, მაგალითად, უცხო ელემენტით დატვირთულ საქმეს იხილავს ქართული სასამართლო და „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონი უთითებს რუსეთის სამართალზე, მაშინ მოსამართლემ დავაზე რუსეთის სამართლის გამოყენებამდე, უნდა ჩახედოს მის საერთაშორისო კერძო კანონმდებლობას. ეს აუცილებელია, რადგან შესაძლოა, რომ ამ ქვეყნის საერთაშორისო კერძო სამართალი უკან უთითებდეს დავის განმხილველი ქვეყნის სამართალზე ან, თავის მხრივ, მიუთითებდეს სხვა ქვეყნის სამართალზე. პირველ შემთხვევას უკუმითითება ეწოდება, ხოლო მეორეს — შემდგომი მითითება[20]. უკუმითითების დროს დგება პრობლემა, რადგან პირველი ქვეყნის სამართალი უთითებს მეორე ქვეყნის სამართალზე, ხოლო მეორე ქვეყანა — ისევ პირველი ქვეყნის სამართალზე. ეს მითითება შეიძლება დაუსრულებლად გაგრძელდეს და იმისათვის, რომ გამოირიცხოს საქმის მუდმივი მოძრაობა წინ და უკან, საერთაშორისო კერძო სამართლის დოქტრინაში განვითარდა ე.წ. „პინგ-პონგის“ პრინციპი, რომლის მიხედვითად, უკუმითითების შემთხვევაში გამოიყენება თავდაპირველი ქვეყნის სამართალი[21]. რაც შეეხება შემდგომ მითითებას, რა დროსაც ერთი ქვეყნის სამართალი მიუთითებს მეორეზე, ხოლო მეორე — მესამაზე, არ არსებობს ცალსახა პასუხი, თუ რომელი ქვეყნის სამართალი უნდა იქნეს გამოყენებული ასეთი შემთხვევის არსებობისას[22].
კოლიზიური ნორმა შესაძლებელია უთითებდეს ისეთ ქვეყანაზე, სადაც მოქმედებს რამდენიმე ტერიტორიული ან სამართლებრივი სისტემა, მაგალითად, როგორიცაა ამერიკის შეერთებული შტატები. აშშ-ში ფედერალურ სამართალთან ერთად არსებობს შტატების სამართალიც, რომლებიც ერთმანეთისგან განსვავდება. ასეთი შემთხვევისას, გამოიყენება ის სამართლებრივი სისტემა, რომლის გამოყენებასაც მოცემულ შემთხვევაში ითვალისწინებს ამ ქვეყნის სამართალი. თუ ასეთი წესი არ არსებობს, გამოიყენება იმ ტერიტორიის სამართალი, რომელთანაც კონკრეტული სამართლებრივი ურთიერთობა ყველაზე მჭიდროდა არის დაკავშირებული[23].
უცხო ქვეყნის სამართლის გამოსაყენებლად შესაძლებელია მხარეთა მიერ იქნეს არჩეული[24], თუმცა ასეთი შეთანხმება, ზოგიერთ შემთხვევებში, არ დაიშვება. მაგალითად, მხარეებს არ შეუძლიათ შეთანხმდნენ უძრავ ნივთზე უფლების წარმოშობის მიმართ გამოსაყენებელი სამართლის თაობაზე, რადგან ნივთზე უფლების წარმოშობა, შეცვლა, გადაცემა და შეწყვეტა წესრიგდება იმ ქვეყნის სამართლით, სადაც ეს ნივთი იმყოფება[18].
უცხო ქვეყნის სამართლის გამოყენებისას სასამართლო იღებს საჭირო ზომებს მისი ნორმების არსის დასადგენად, შესაბამის ქვეყანაში მათი ოფიციალური განმარტების, გამოყენების პრაქტიკისა და დოქტრინის გათვალისწინებით[25]. თუ უცხო ქვეყნის სამართლის ნორმების არსის დადგენა ამ ღონისძიებათა განხორციელების მიუხედავად უშედეგოა ან მოითხოვს გაუმართლებელ ხარჯებს, ხოლო პროცესის არც ერთ მხარეს არ შეუძლია ნორმების არსის დადგენა და მათი გამოყენების დასაბუთება, სასამართლო იყენებს თავისი ქვეყნის სამართალს[26].
უცხო ქვეყნის სამართლის ნორმები არ გამოიყენება, თუ ეს ეწინააღმდეგება საქმის განმხილველი სასამართლოს ქვეყნის ძირითად სამართლებრივ პრინციპებს[27] ან სამართლის იმპერატიულ ნორმებს[28].
ქართული საერთაშორისო კერძო სამართალი
საქართველოში საერთაშორისო კერძოსამართლებრივი ურთიერთობები წესრიგდება „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონით, რომელიც საქართველოს პარლამენტმა მიიღო 1998 წლის 29 აპრილს. კანონის პირველი მუხლის თანახმად, ეს კანონი განსაზღვრავს, თუ რომელი სამართლებრივი წესრიგი გამოიყენება უცხო ქვეყნის სამართალთან დაკავშირებული საქმის ფაქტობრივი გარემოებების არსებობისას, აგრეთვე საპროცესო სამართლის იმ ნორმებს, რომლებიც გამოიყენება ასეთი საქმის წარმოებისას. კანონი შედგება 10 თავისგან და 74 მუხლისგან. პირველი თავში მოცემულია ზოგადი დებულებანი, მეორეში — საქართველოს სასამართლოების საერთაშორისო კომპეტენცია, მესამეში — პირები, მეოთხეში — გარიგებანი, მეხუთეში — სანივთო სამართალი, მეექვსეში — ვალდებულებრითი სამართალი, სახელშეკრულებო და კანონისმიერი ვალდებულებითი ურთიერთობები, მეშვიდეში — საოჯახო სამართალი, მერვეში — სამემკვიდრეო სამართალი, მეცხრეში — საპროცესი ნორმები, ხოლო მეათეში — დასკვნითი დებულება.
ლიტერატურა
სქოლიო
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 27.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 29.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 30.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 31.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 28.
- ↑ 6.0 6.1 ზ. გაბისონია (2006), გვ. 124.
- ↑ „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის 23-ე მუხლი.
- ↑ „საქართველოს მოქალაქეობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის პრეამბულა.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 125.
- ↑ „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის 22-ე მუხლის პირველი პუნქტი.
- ↑ „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის 22-ე მუხლის მე-2 პუნქტი.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 134-135.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 136.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 137.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 147.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 149.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 69.
- ↑ 18.0 18.1 „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის 32-ე მუხლის პირველი პუნქტი.
- ↑ „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის პირველი პუნქტი.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 97.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 104.
- ↑ ზ. გაბისონია (2006), გვ. 103.
- ↑ „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-7 მუხლი.
- ↑ „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტი.
- ↑ „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-3 მუხლის პირველი პუნქტი.
- ↑ „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-3 მუხლის მე-3 პუნქტი.
- ↑ „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლი.
- ↑ „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-6 მუხლი.
