გრეგორი სკოვოროდა, იგივე გრიგორი სკოვოროდა (ლათინურად: Gregorius Scovoroda; უკრაინულად: Григорій Савич Сковорода, Hryhorii Savych Skovoroda; რუსულად: Григо́рий Са́ввич Сковорода́, Grigory Savvich Skovoroda; 3 დეკემბერი, 1722 წელი – 9 ნოემბერი, 1794 წელი) იყო კაზაკური წარმოშობის უკრაინელი ფილოსოფოსი, რომელიც ცხოვრობდა და მუშაობდა რუსეთის იმპერიაში. ამავდროულად, სკოვოროდა იყო პოეტი, მასწავლებელი და ლიტურგიკული მუსიკის კომპოზიტორი. თანამედროვე ავტორებსა და მომდევნო თაობებზე ძალიან დიდი გავლენისა და საკუთარი ცხოვრების სტილის გამო, გრიგორ სკოვოროდა საყოველთაოდ იყო მიჩნეული, როგორც სოკრატეს მიმდევარი და მას ხშირად უწოდებდნენ კიდეც "სოკრატეს".[1][2] სკოვოროდას შემოქმედებამ დიდი წვლილი შეიტანა როგორც თანამედროვე უკრაინის, ისე რუსეთის კულტურული მემკვიდრეობის განვითარებაში. ორივე ქვეყანა მას საკუთარ შვილად მიიჩნევს.[3][4][5][6]
გრიგორი სკოვოროდას საკუთარი ტექსტები სამ ენაზე აქვს დაწერილი: საეკლესიო სლავურ ენაზე, უკრაინულად და რუსულად, დიდი რაოდენობით დასავლეთ-ევროპიანიზმებით, ლათინური და ბერძნული ციტატების თანხლებით.[7] სკოვოროდას შემონახული წერილების უმეტესობა დაწერილია ლათინურ და ბერძნულ ენებზე, რადგან ხანგრძლივი რუსიფიკაციის შედეგად სლობოდას უკრაინაში მოსახლეობის მხოლოდ მცირე ნაწილი იყენებდა რუსულ ენას. თუმცა, უკრაინული ნაციონალიზმის გამოვლინებებიც ჯერ კიდევ აშკარად იკვეთება.
გრიგორი სკოვოროდამ განათლება მიიღო კიევ-მოგილას აკადემიაში. არაამქვეყნიური და სულიერი ძალებით შეპყრობილი ფილოსოფოსი ეწეოდა მოაზროვნე-მაწანწალის ცხოვრებას. მის ტრაქტატებსა და დიალოგებში, ბიბლიური პრობლემები ნაწილობრივ ემთხვევა იმ საკითხებს, რომლებსაც ამუშავებდნენ პლატონი და სტოიცისტები. სკოვოროდას პირველი წიგნი მისი გარდაცვალების შემდგომ სანქტ-პეტერბურგში 1798 წელს გამოიცა. სკოვოროდას დასრულებული ნამუშევრები პირველად გამოქვეყნდა სანქტ-პეტერბურგში 1861 წელს. მრავალი მისი ნაშრომი აქამდე არსებობდა მხოლოდ ხელნაწერის სახით.
ცხოვრება
გრიგორის პორტრეტი (უკრ.Ґриґор) Σ თავისი ხელმოწერით.
1722 წელს გრიგორი სკოვოროდა დაიბადა მცირე მიწათმფლობელ კაზაკთა ოჯახში, რომელიც უკრაინაში იყო რეგისტრირებული. ოჯახი ცხოვრობდა რუსეთის იმპერიის საზღვრებში (დღევანდელი პოლტავის ოლქი, უკრაინა) მოქცეულ კაზაკთა სახელმწიფოში, კერძოდ, ლუბნის პოლკის სოფელ ჩორნუხიში (1708 წელს კაზაკთა სახელმწიფოს ტერიტორია გახდა კიევის საგუბერნიოს ნაწილი, თუმცა, კაზაკთა სახელმწიფო არ გაუქმებულა),[8] დედამისი, პელაგია სტეპანოვნა პირდაპირ ენათესავებოდა შაჰინ გირეის და ნაწილობრივ, ყირიმელ თათართა წარმომავლობაც ჰქონდა.[9] იგი სწავლობდა კიევ-მოგილას აკადემიაში (1734–1741, 1744–1745, 1751–1753 წლები), თუმცა სასწავლებელი არ დაუმთავრებია. 1741 წელს, 19 წლის ასაკში, გრიგორი კიევიდან გააგზავნეს მოსკოვსა და სანქტ-პეტერბურგში, რათა ემღერა სამეფო ანსამბლში. თუმცა, 1744 წელს უკან დაბრუნება მოუწია. სკოვოროდამ მომდევნო 5 წელიწადი დაჰყო უნგრეთის სამეფოში და მიჩნეულია, რომ სხვა ქვეყნებშიც იმოგზაურა. 1750 წელს იგი დაბრუნდა კიევში, ხოლო 1751 წლამდე სწავლობდა პოეზიას პერეიასლავში. სკოვოროდა მიწათმფლობელთა ოჯახის მეურვე იყო კოვრაიში. იგი სწავლობდა პოეზიას, სინტაქსს, ბერძნულ ენასა და ეთიკას ხარკოვის კოლეჯში (ასევე, ცნობილი, როგორც ხარკივის კოლეჯი). 1769 წელს ეთიკის კურსზე მომხდარი დაპირისპირების გამო, სკოვოროდამ გადაწყვიტა თავი დაენებებინა სწავლისთვის.
გრიგორი სკოვოროდა ცნობილია, როგორც ლიტურგიკული მუსიკის, ისევე როგორც საკუთარი სიმღერების უმეტესი ნაწილის კომპოზიტორი. სკოვოროდას ზოგიერთი სიმღერა მიეკუთვნება უკრაინის ფოლკლორული მუსიკის სფეროს. ზოგიერთი მისი ფილოსოფიური სიმღერა ცნობილია, როგორც "სკოვოროდსკიეს ფსალმუნი" და უსინათლო მოგზაურთა ფოლკლორული მუსიკოსების, კობზარსების რეპერტუარში ხშირად შედიოდა. გრიგორი ძალიან კარგად უკრავდა ფლეიტაზე, ტორბანსა და კობზაზე.
გრიგორი სკოვოროდამ თავისი ცხოვრების უკანასკნელი მეოთხედი იმოგზაურა ფეხით სლობოდას უკრაინაში, სადაც ღამეს ათევდა სხვადასხვა, როგორც მდიდარ ისე, ღარიბი მეგობრის სახლებში და ცდილობდა, არსად დარჩენილიყო დიდი ხნის განმავლობაში. სკოვოროდამ თავი მიუძღვნა განდეგილის მსგავს სამონასტრო ცხოვრებასა და სწავლებას.
ამ უკანასკნელ პერიოდში მან უდიდესი ფილოსოფიური ნამუშევრები შექმნა. ამავე წლებში, სკოვოროდამ განაგრძო პოეზიისა და საეკლესიო სლავურ, ბერძნულსა და ლათინურ ენებზე წერილების წერა, რაც მისთვის უდიდესი მიღწევა გამოდგა. ასევე, გრიგორიმ რამდენიმე ნამუშევარი ლათინურიდან რუსულ ენაზეც გადმოთარგმნა.
ენა
სკოვორადას კონცეფციის სურათი "უთანასწორო ყველა თანასწორის მიმართ"
ამჟამად, მიმდინარეობს ცხარე დებატები იმასთან დაკავშირებით, თუ რომელ ენას იყენებდა გრიგორი სკოვოროდა საკუთარ ნაწერებში. სკოვოროდა იყენებდა უკრაინული ენის ისეთ ფორმას, რომელიც გარკვეულწილად განსხვავდებოდა ადგილობრივი უკრაინულისგან. სკოვოროდა, როგორც მკვლევარი, სწავლობდა რელიგიურ დაწესებულებაში, რომელიც ძირითადად ეყრდნობოდა საეკლესიო სლავონიური ენის სხვადასხვა ფორმას, თუმცა, მისი მშობლიური ენა იყო უკრაინული.
უკრაინული ენის გარდა, სკოვოროდა საუბრობდა და წერდა ბერძნულად, ლათინურად, გერმანულად და ებრაულადაც.[10] მისი პოეზია მოიცავს უცხო, არაუკრაინულ ელემენტებს. სლავი ლინგვისტი გეორგი შეველოვი სკოვოროდას შესახებ დაწერილ სტატიაში ამტკიცებდა, რომ უკრაინულის გარდა, მისი ენა და სტილი მოიცავდა 7.8% - რუსულ, 7.7% - არასლავურ და 27.6% - საეკლესიო სლავონიურ სიტყვებს, ხოლო საეკლესიო სლავონიური, რომელსაც იყენებდა, 1751 წლის სინოდალური ბიბლიის ვარიაციას წარმოადგენდა.[11] მიუხედავად ამისა, სკოვოროდას პროზა დიდი ოდენობით არაუკრაინულ ლექსიკას მოიცავდა: 36.7% - საეკლესიო სლავონიური, 4.7% - არასლავონიური ევროპული ენები და 9.7% - რუსული.
გეორგი შეველოვმა დაწერა მიმოხილვა იმ განზრახვით, რომ განზოგადების შესახებ უსაფუძვლო წარმოდგენა გაეფანტა და სკოვოროდას ენისა და სტილის სერიოზული სწავლებისთვის საფუძველი ჩაეყარა. სკოვოროდას თაობაზე არსებობდა საერთო მითი, რომ იგი "ხალხის ფილოსოფოსი" ანუ გლეხობის იდეოლოგი იყო. შესაბამისად, შეველოვმა ამის გათვალისწინებით თქვა, რომ გრიგორი მიეკუთვნებოდა განათლებული კლასის წრეებს სლობოდას უკრაინაში. შეველოვმა აღნიშნა, რომ "სკოვოროდას ენა, მრავალი ბიბლიური და ეკლესიასტიკური, პოლიტიკური და პირადი ნიშან-თვისებების გამოკლებით, სტანდარტული რუსული ენის სლობოდური ვარიანტის საფუძველი იყო". ეს გარემოება დამტკიცებულია იმ მცირე რაოდენობით ჩვენამდე მოღწეულ წერილებში, რომლებიც არ არის დაწერილი ლათინურ ან ბერძნულ ენებზე.
სკოვოროდას იგავების დამწერლობის შერეულ მახასიათებლებს აღწერდა დან ჩოპიკი: "გორკისა და ტოლსტოის თანახმად, სკოვოროდას რუსულ-უკრაინულ-საეკლესიო სლავონიურ ენებზე დაწერილი იგავები ძალიან ეფექტური იყო და ჩვენამდე მოღწეული ასლების გათვალისწინებით, თანაბრად მოსწონდათ აზნაურებსა და უბრალო ხალხს."[12]
გარდაცვალება
გარდაცვალებამდე სამი დღით ადრე, გრიგორი სკოვოროდა მივიდა ერთ-ერთი ყველაზე ახლო მეგობრის სახლში და მასპინძელს უთხრა, რომ იგი სამუდამოდ აპირებდა დარჩენას. გრიგორი ყოველდღე გადიოდა სახლიდან ნიჩბის თანხლებით და, როგორც აღმოჩნდა, სამი დღის განმავლობაში თხრიდა საკუთარ საფლავს. მესამე დღეს, სადილის დასასრულს, სკოვოროდა წამოდგა მაგიდიდან და თქვა - "ჩემი დრო მოვიდა". ამის შემდეგ, იგი შევიდა მეზობელ ოთახში, ძირს დაწვა და გარდაიცვალა. გარდა ამისა, მის საფლავზე შემდეგი სახის ეპიტაფიის წარწერა მოითხოვა:
„სამყარო ცდილობდა ჩემს ხელში ჩაგდებას, მაგრამ არ გამოუვიდა.“
გრიგორი სკოვოროდა გარდაიცვალა 1794 წლის 9 ნოემბერს სოფელ პან-ივანოვკაში (დღესდღეობით, ცნობილი, როგორც სკოვოროდინოვკა, ბოხოდუხივის რაიონი, ხარკივის ოლქი).
მეხსიერება
საბჭოთა საფოსტო მარკა, გ. სკოვოროდას პორტრეტით (1972 წ.) სკოვოროდა 500 ₴ ბანკნოტზე
2006 წლის 15 სექტემბერს, გრიგორი სკოვოროდას პორტრეტი განთავსდა იმ რიგით მეორე უკრაინულ ბანკნოტზე (₴500), რომელიც ყველაზე მეტად იყო გავრცელებული მოსახლეობას შორის.[13]
1946 წელს დაფუძნდა გრიგორი სკოვოროდას ფილოსოფიის ინსტიტუტი, რომელიც ფუნქციონირებს უკრაინის მეცნიერების ეროვნული აკადემიიის მფარველობით (1991 წლამდე უკრაინის სსრ-ის მეცნიერებათა აკადემია).
გრიგორი სკოვოროდას მუზეუმი განთავსდა უკრაინაში, კერძოდ, ხარიკივის ოლქის სოფელ სკოვოროდინივკაში. მუზეუმი ფუნქციონირებდა მე-18 საუკუნით დათარიღებულ შენობაში, რომელიც მდებარეობდა სკოვოროდას განსასვენებელ მამულში. უკრაინაში რუსეთის შეჭრის გამო, კერძოდ, 2022 წლის 6–7 მაისის ღამეს, შენობა რუსული ჭურვით სრულიად განადგურდა. ჭურვი დაეცა პირდაპირ შენობის სახურავს და გაჩენილმა ხანძარმა მთელი შენობა მოიცვა. სკოვოროდას ეროვნული მუზეუმი განადგურდა ისტორიულ შენობასთან ერთად.[14] თუმცა, სამუზეუმო კოლექცია არ დაზიანებულა და რუსეთის ფედერაციის მხრიდან შესაძლო თავდასხმის ასაცილებლად, უსაფრთხო ადგილზე გადაიტანეს. საინტერესოა, რომ შენობაში ნამსხვრევებით შემოფარგლული სკოვოროდას ქანდაკება ხელუხლებელი დარჩა.[15]
2022 წლის 2 დეკემბერს, დაბადებიდან 300 წლის აღსანიშნავად, ვაშინგტონში დამონტაჟდა გრიგორი სკოვოროდას მონუმენტი.[16] 1992 წელს, ამერიკელმა მოქანდაკემ, მარკ როდესმა შექმნა აღნიშნული მონუმენტი, მას შემდეგ, რაც სკოვოროდას იდეებისგან.დიდი შთაბეჭდილებას განიცადა.
გრიგორი სკოვოროდას ძეგლი ვაშინგტონში (მოქანდაკე მარკ როდესი)
ნამუშევრები
გრიგორი სკოვოროდას ნაშრომები თავისი სიცოცხლის განმავლობაში არ გამოქვეყნებულა, რადგან საეკლესიო პირები აწესებდნენ ცენზურას. სკოვოროდა საოცრად განსწავლული იყო სხვადასხვა ენაში, კერძოდ, იცოდა ლათინური, ბერძნული და გერმანული. მას შეეძლო გერმანულად რელიგიური ლიტერატურის წაკითხვა და განიცდიდა კიდეც გერმანული პიეტიზმის გავლენას. მიუხედავად იმისა, რომ გრიგორი ფილოსოფიური და რელიგიური სწავლებების მიხედვით აღიზარდა, იგი საეკლესიო სქოლასტიკისა და მართლმადიდებლური ეკლესიის სულიერი ბატონობის მოწინააღმდეგე გახდა. "ჩვენთან არს ჩვენი სამეფო", მან დაწერა, "და იმისთვის, რომ იცნობდე ღმერთს, ჯერ საკუთარი თავი უნდა შეიცნო. ხალხმა საკუთარი თავის მსგავსად უნდა შეიცნოს ღმერთი, რათა იხილოს იგი ამქვეყნად. ღმერთის რწმენა არ ნიშნავს მისი არსებობის დაჯერებას, აქედან გამომდინარე, იცხოვრეთ მისი მცნებების შესაბამისად. ცხოვრების სიწმინდე ადამიანთათვის სიკეთის ქმნაში მდგომარეობს."
გრიგორი სკოვოროდა ასწავლიდა, რომ "ყველა სახის სამსახური ღვთისგან იყო დალოცვილი", თუმცა ღმერთის ჩარევის გარეშე სიმდიდრის გადანაწილებას მიუტევებელი ცოდვა უწოდა. აგრეთვე, სკოვოროდა ასწავლიდა, რომ ფილოსოფიის ერთადერთი ამოცანა იყო ჭეშმარიტების ძიების გაგრძელება. მაგრამ, ადამიანური ცხოვრების თვალსაზრისით, ეს მიზანი მიუღწეველი იქნებოდა, ხოლო ადამიანთა ბედნიერება მდგომარეობდა იმაში, რომ ყველას უნდა ეპოვა ჭეშმარიტება. ეს მიზანი, შესაძლოა, განვრცობილიყო სხვადასხვა მიმართულებით და არავითარი გამართლება არ ექნებოდა მათთვის, ვინც განსხვავებულად მოაზროვნეთა მიმართ შეუწყნარებელი იქნებოდა. ამავენაირად, რელიგიური შეუწყნარებლობა ვერავითარ გამართლებას ვერ უძებნიდა იმას, თუკი მარადიული ჭეშმარიტება სხვადასხვა სახით მიეწოდებოდა მსოფლიოს. იგი უკომპრომისო იყო და ამის შედეგად, მიაღწია სრულ ჰარმონიას საკუთარ სწავლებასა და ცხოვრებას შორის. გრიგორი ძალიან თავაზიანი იყო სხვების მიმართ. 1798 წელს რუსეთის იმპერიაში გამოქვეყნდა გრიგორი სკოვოროდას ნაშრომი "ნარცისი, ანუ შეიცან თავი თვისი", თუმცა მისი სახელის მითითების გარეშე. 1806 წელს ალექსანდრე ლაბზინის რედაქტორობით ჟურნალმა "ზიონ ვიესტნიკმა" დაბეჭდა სკოვოროდას მომდევნო რამდენიმე ნამუშევარი. მოგვიანებით, 1837–1839 წელს, მოსკოვში გრიგორის რამდენიმე ნაშრომი გამოიცა, თუმცა მხოლოდ 1861 წელს მოხერხდა მისი პირველი სრულყოფილი კოლექციის გამოქვეყნება. სკოვოროდას გარდაცვალებიდან 100 წლის თავზე, ხარკივში (ხარკოვი) დაიბეჭდა ფილოსოფოსის ცნობილი წიგნის "ხარკოვის ისტორიულ-ფილოლოგიური საზოგადოების ტრანსაქციები" (1894 წ.) მეშვიდე ნომერი, რომლის რედაქტორი იყო დმიტრი ბაგალეი (1918 წლის შემდეგ, ცნობილი, როგორც დმიტრო ბაგალი). წიგნი შეიცავდა ძირითად ნაწილს სკოვოროდას თხზულებებიდან.[17] გრიგორი სკოვოროდას სრული აკადემიური კოლექცია გამოიცა 2011 წელს ლეონიდ უშკალოვის მიერ.
ნაშრომების ჩამონათვალი
Skovoroda, Hryhorii S. Fables and Aphorisms. Translation, biography, and analysis by Dan B. Chopyk (New York: Peter Lang, 1990) Review: Wolodymyr T. Zyla, Ukrainian Quarterly, 50 (1994): 303–304.
Skovoroda, Hryhorii (Gregory), Piznay v sobi ludynu. Translated by M. Kashuba with an introduction by Vasyl' Voitovych (L'viv: S$vit, 1995) Selected works (original: Ukrainian language).
Skovoroda, Hryhorii (Gregory), Tvory: V dvokh tomakh, foreword by O. Myshanych, chief editor Omelian Pritsak (Kiev: Oberehy, 1994) (original: Ukrainian language, translated from other languages).
Skovoroda, Hryhorii (Gregory), "Conversation about the ancient world".
Skovoroda, Hryhorii (Gregory), Ed. by Leonid Ushkalov. "Григорій Сковорода: повна академічна збірка творів" ("Grigory Skovoroda: a full academic collections of works"), (2011).
სწავლება
"მოხეტიალე უკრაინელი ფილოსოფოსი გრიგორი სკოვოროდა" - პროფესორ ნ. სტელეცკის (ხარკივის უნივერსიტეტი) წიგნი, 1894 წ.
გრიგორი სკოვოროდას ერთ-ერთი მისია იყო სწავლება. ფორმალურად, იგი ასწავლიდა პოეტიკას პერეიასლავის კოლეჯში (1750–1751 წლების განმავლობაში) და პოეტიკას, სინტაქსს, ბერძნულ ენასა და კატეხიზმოს კრაკოვის კოლეჯში (აგრეთვე, უწოდებდნენ ხარკივის კოლეჯს და ლათინურად: Collegium Charkoviensis or Zacharpolis Collegium[18]) (1759–1760, 1761–1764, 1768–1769 წლების განმავლობაში).[19][20]
1751 წელს სკოვოროდას ჰქონდა უთანხმოება პერეიასლავის კოლეჯის მოქმედ ეპისკოპოსთან, რომელიც სკოვოროდას სწავლების ახალ გზებს უცნაურად და პოეტიკის ყოფილ ტრადიციულ კურსთან შეუთავსებლად მიიჩნევდა. ახალგაზრდა სკოვოროდა, რომელიც დარწმუნებული იყო თავის პროფესიონალიზმში, საკუთარი პროსოდიის წესების სიზუსტესა და სრულყოფილებაში, ვერ შეეწყო ეპისკოპოსის მიერ დამყარებულ წესრიგს, მოითხოვა საარბიტრაჟო სასამართლო და ეპისკოპოსს მიუთითა, რომ "alia res sceptrum, alia plectrum" [მღვდლის კვერთხი ერთია, ფლეიტა კი - მეორე]. ეპისკოპოსი მიიჩნევდა, რომ სკოვოროდას ჰქონდა ქედმაღლური პოზიცია და, შესაბამისად, იგი სასწავლებლიდან გაათავისუფლა.
გრიგორი სკოვოროდასთვის პირველი სასწავლო წელი კრაკოვის კოლეჯში მშვენივრად წარიმართა. სკოვოროდამ თავისი სტუდენტები აღაფრთოვანა არა მარტო ლექციებით, არამედ კრეატიული პედაგოგიური დამოკიდებულებით, რამაც კოლეგებთან ერთად, ზემდგომების ყურადღებაც მიიქცია.[21]
აგრეთვე, გრიგორი სკოვოროდა იყო ვასილი ტომარას კერძო დამრიგებელი (1740–1813 წლები) (1753–1754, 1755–1758 წლების განმავლობაში) და მიხაელ კოვალინკსის (ან კოვალენსკი, 1745–1807 წლები) სამარადჟამო დამრიგებელი და მეგობარი (1761–1769 წლების განმავლობაში) და მისი ბიბლიოგრაფი. სავარაუდოდ, ის, ასევე, ფიოდორ ვიშნევსკის ვაჟის (1682–1749), გაბრიელ ვიშნევსკის (1716–1752 წლები) (1745–1749 წლების განმავლობაში) მეურვეც იყო. ფიოდორ ვიშნევსკი აღმოჩნდა ის მიზეზი, რის გამოც სკოვოროდა ესტუმრა ცენტრალურ ევროპას, განსაკუთრებით კი, უნგრეთსა და ავსტრიას.
გრიგორი სკოვოროდა სწავლების დროს მიზნად ისახავდა სტუდენტის ნიჭისა და უნარ-ჩვევების აღმოჩენას და წარმართავდა საუბრებს, ისევე როგორც იგონებდა სასწავლო მასალას, რომელიც ყველაზე მეტად შეუწყობდა ხელს სტუდენტების განვითარებას.[22] სკოვოროდას ბიოგრაფიის აღმწერი კოვალინსკი, ამ მიდგომას შემდეგნაირად აფასებდა: "სკოვოროდა ვასილი ტომარას ასწავლიდა, რომ უფრო მეტად ემუშავა საკუთარ დისციპლინაზე. ასევე, ბიჭის ბუნებრივი უნარ-ჩვევების შემხედვარე, იგი ცდილობდა ვასილი წაეყვანა იმ მიმართულებით, რომელიც თავად მანამდე არასდროს შეუმჩნევია. გარდა ამისა, სკოვოროდა ცდილობდა ახალგაზრდის გონება [მძიმე] სწავლებით არ გადაეტვირთა. შედეგად, ბიჭი სკოვოროდას ენდობოდა და პატივს სცემდა."
გრიგორი ასწავლიდა არა მხოლოდ მეგობრებსა და აკადემიის სტუდენტებს, არამედ თავისი ცხოვრების მოგვიანო წლებში "დახეტიალობდა" და კითხულობდა საჯარო ლექციებს. არქიმანდრიტი გავრილი (ვასილი ვოსკრესენსკი, 1795–1868 წლები), რუსული ფილოსოფიის პირველი ცნობილი ისტორიკოსი,[23] გენიალურად აღწერდა სკოვოროდას სოკრატისეულ თვისებებს სწავლებაში: "ზევიდან იყო დაშვებული, რომ სოკრატე და სკოვოროდა ყოფილიყვნენ ხალხის დამრიგებლებლები და, შესაბამისად, ისინი გახდნენ საჯარო მასწავლებლები, ამ სიტყვის პირდაპირი და გადატანითი მნიშვნელობით. აგრეთვე, როგორც სოკრატე, ისე სკოვოროდა, არ იყვნენ რა შეზღუდული დროისა და ადგილის მიხედვით, გზაჯვარედინებზე, მაღაზიებში, სასაფლაოსთან, საეკლესიო ნაგებობებში, არდადეგების დროს ასწავლიდნენ, როცა მათი მკვეთრი საუბარი აღფრთოვანებას იწვევდა - და შიმშილობის მძიმე დღეებში, როდესაც ხალხის ოფლით ირწყვებოდა დედამამიწა."[24]
გრიგორი სკოვოროდა ასწავლიდა, რომ ადამიანი თავის ნამდვილ მოწოდებას წვრთნის შედეგად იპოვიდა. "შეიცანი თავი თვისი", ხშირად იმეორებდა ბერძენი ფილოსოფოსის, სოკრატეს ცნობილ აფორიზმს. გრიგორიმ დაამკვიდრა იდეა, რომ ბუნებრივ შრომაში ჩართული პიროვნება ნამდვილად კმაყოფილი და ბედნიერი იქნებოდა.[25]
ახალგაზრდა ხალხისთვის განათლების მიწოდება სკოვოროდას ხანდაზმულ ასაკამდე აინტერესებდა. 1787 წელს, გარდაცვალებამდე 7 წლით ადრე, სკოვოროდამ დაწერა ორი ესეი - The Noble Stork (ორიგინალურ ენაზე: Благодарный Еродій, Blagorodnyj Erodiy) და The Poor Lark (ორიგინალურ ენაზე: Убогій Жаворонокъ, Ubogiy Zhavoronok), რომელიც ეძღვნებოდა განათლების თემას, სადაც იგი გადმოსცემდა თავის იდეებს.[26]
გრიგორი სკოვოროდას პოემებზე დაიწერა პოპმუსიკალური ნაწარმოებები:
"Ptashko" - Sonyachna Mashyna (2019 წ.)
"Kurs Valüt" - Kurs Valüt (2020 წ.)
2024 წლის 26 იანვარს, ხარკივის ქალაქის საბჭომ ხარკივის პუშკინსკას ქუჩას სახელი გადაარქვა და უწოდა გრიგორი სკოვოროდას ქუჩა.[28] ეს გაკეთდა 2024 წლის 23 იანვარს რუსეთის მიერ ხარკივის დაბომბვის საპასუხოდ, რასაც 9 ადამიანის, მათ შორის, 4 წლის ბავშვის სიცოცხლე შეეწირა.[29] კერძოდ, იმ საღამოს დაიბომბა პუშკინსკას ქუჩა.[30]
სქოლიო
↑"Ukrainskii Sokrat" (The Ukrainian Socrates). Obrazovanie. Vol. 9, 1897: 129–34.
↑Raeff, Marc. "Joseph T. Fuhrmann et al. Essays on Russian Intellectual History. Foreword by James P. Hart. Introduction by Sidney Monas. Edited by Leon Borden Blair. (The Walter Prescott Webb Memorial Lectures, Number 5.) Austin: University of Texas Press for the University of Texas at Arlington. 1971. Pp. 123." The American Historical Review 78.2 (1973): 464-465
↑Ушкалов, Леонід. 2 століття сковородіяни (Two centuries of Skovorodiana). "Acta" publishers, 2002.
↑Shevelov, George Y. (1994). „Prolegomena to Studies of Skovoroda's Language and Style“, Hryhorij Savyč Skovoroda: An Anthology of Critical Articles. Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, გვ. 93–132. ISBN978-1-895571-03-5.
↑Shevelov, George Y. (1994). „Prolegomena to Studies of Skovoroda's Language and Style“, Hryhorij Savyč Skovoroda: An Anthology of Critical Articles. Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, გვ. 93–132. ISBN978-1-895571-03-5.
↑Skovoroda, Gregory S. Fables and Aphorisms. Translation, biography, and analysis by Dan B. Chopyk (New York: Peter Lang, 1990) pg. 36
↑Ushkalov, Leonid. Two centuries of Skovorodiana. "Acta" publishers, 2002
↑Grigory Savvich Skovoroda, Full collection of works, (Garden of Divine Songs), v. 2, in Teaching Thought, Kyiv 1973.
↑Skovoroda, Gregory S. Fables and Aphorisms. Translation, biography, and analysis by Dan B. Chopyk, New York: Peter Lang, 1990
↑Daniel H. Shubin; Grigori Skovoroda (1 August 2012). Skovoroda: The World Tried to Catch Me but Could Not. Lulu.com. p. 1. ISBN978-0-9662757-3-5. Retrieved 24 November 2015
↑Skovoroda, Gregory S. Fables and Aphorisms. Translation, biography, and analysis by Dan B. Chopyk, New York: Peter Lang, 1990, pg 41.
↑Skovoroda, Gregory S. Fables and Aphorisms. Translation, biography, and analysis by Dan B. Chopyk, New York: Peter Lang, 1990, pg 42.
↑Ванчугов В. В. Первый историк русской философии: Архимандрит Гавриил и его время. – М.: Мир философии, 2015.
↑Archimandrite Gavriil, Istoria filosofii (History of Philosophy), Kazan', 1837. Vol. VI, pp. 60-61
↑Skovoroda, Gregory S. Fables and Aphorisms. Translation, biography, and analysis by Dan B. Chopyk, New York: Peter Lang, 1990, pg 57.
↑Skovoroda, Gregory S. Fables and Aphorisms. Translation, biography, and analysis by Dan B. Chopyk, New York: Peter Lang, 1990, pg 43
↑Skovoroda, Gregory S. Fables and Aphorisms. Translation, biography, and analysis by Dan B. Chopyk, New York: Peter Lang, 1990
Fuhrmann J.T. The First Russian Philosopher's Search for the Kingdom of God // Essays on Russian Intellectual History / Ed. by L.B. Blair. – Austin: University of Texas Press, 1971. – P. 33–72.
Schultze B. Grigorij Savvič Skovoroda // Schultze B. Russische Denker: ihre Stellung zu Christus, Kirche und Papstum. – Wien: Thomas-Moraus-Presse im Verlag Herder, 1950. – S. 15–27.}
Busch W. Grigorij Skovoroda // Busch W. Horaz in Russland. Studien und Materialien. – München: Eidos Verlag, 1964. – S. 66–70.}
Ueberweg, Friedrich. Die Philosophie des Auslandes. Berlin, 1928. S. 336 ff.}
Arseniew N. (von) Bilder aus dem russischen Geistesleben. I. Die mystische Philosophie Skovorodas // Kyrios. Vierteljahresschrift für Kirchen- und Geistesgeschichte Osteuropas / Hrsg. von H. Koch. – Königsberg; Berlin: Ost-Europa-Verlag, 1936. – Bd. I. – Hft. 1. – S. 3–28.}
Jakovenko B. Filosofi russi: saggio di storia della filosofia russa. – Firenze: La Voce, 1925. – XI, 242 р.}
Марченко О. В. Сковорода Григорий Саввич // Русская философия. Малый энциклопедический словарь. – М., 1995. – С. 469–474.}
Zenkovsky V.V. G.S. Skovoroda // Zenkovsky V.V. A History of Russian Philosophy / Transl. by George L. Kline. – New York: Columbia University Press, 1953; London: Routledge and Kegan Paul, 1953. – Vol. 1. – P. 53–69.}
Goerdt, Wilhelm. Russische Philosophie: Zugänge und Durchblicke. — Freiburg: Verlag Karl Arber, 1984). Также см.: Studies in Soviet Thought 30 (1985) 73.}
Genyk-Berezovská Z. Skovorodův odkaz (Hryhorij Skovoroda a ruská literatura) // Bulletin ruského jazyka a literatury. – 1993. – S. 111–123.}
Piovesana G.K. G.S. Skovoroda (1722–1794) primo filosofo ucraino-russo // Orientalia Christiana Periodica. – Roma, 1989. – Vol. LV. – Fasc. 1. – P. 169–196.
Вышеславцев Б. П. Этика преображённого Эроса / Вступ. ст., сост. и коммент. В. В. Сапова. – М.:Республика, 1994. – 368 с. – (Б-ка этической мысли). ISBN5-250-02379-7ISBN 5-250-02379-7 (С. 155)}
Флоровский Г. В., прот. Пути русского богословия. – Paris: YMCA Press, 1937. – VI, 574 с.} Lo Gatto E. L'idea filosofico-religiosa russa da Skovorodà a Solovjòv // Bilychnis: Rivista di studi religiosi. – 1927. – Vol. XXX. – Р. 77–90.}
Шпет Г. Г. Очерк развития русской философии. – Петроград: Колос, 1922. – Ч. 1. – C. 68–83.}
Эрн В. Ф. Григорий Саввич Сковорода. Жизнь и учение. – Москва: Путь, 1912. – 343 с.}
Эрн В. Ф. Русский Сократ // Северное сияние. 1908. No. 1. С. 59–69.}
Schmid, Ulrich. Russische Religionsphilosophie des 20. Jh. Freiburg, Basel, Wien: Herder, 2003. S. 9–10, 220, 234.}
Dytyniak Maria Ukrainian Composers – A Bio-bibliographic Guide – Research report No. 14, 1896, Canadian Institute of Ukrainian Studies, University of Alberta, Canada.
Ern, Vladimir F. Григорий Саввич Сковорода. Жизнь и учение (Moscow: Путь, 1912)
Gustafson, Richard F. "Tolstoy's Skovoroda." Journal of Ukrainian Studies 22, no. 1/2 (1997): 87.
Marshall, Richard H. Jr., and Bird, Thomas E. (eds.) Hryhorij Skovoroda: an anthology of critical articles (Edmonton: Canadian Institute of Ukrainian Studies, 1994)
Perri, Giuseppe. "The Prologue to the Narcissus of Hryhorii Skovoroda as a Philosophical Testament." (2015).
Pylypiuk, Natalia. ‘The Primary Door: at the threshold of Skovoroda’s theology and poetics’, Harvard Ukrainian Studies, 14(3–4), 1990, pp551–583
The Garden of Divine Songs and Collected Poetry of Hryhory Skovoroda. Hryhory Skovoroda, Translated in English by Michael M. Naydan. (Glagoslav Publications, 2016) ISBN9781911414032
The Complete Correspondence of Hryhory Skovoroda – Philosopher And Poet. In English (Glagoslav Publications, 2016) ISBN9781784379902
